Historia
Kościół św. Klemensa wybudowany został z inicjatywy Alasdaira Crotacha Macleoda, ósmego wodza Macleodów z Harris i Dunvegan, w pierwszej ćwierci XVI wieku. Ukończony został około 1528 roku, kiedy to wewnątrz umieszczono wspaniały nagrobek jeszcze żyjącego wówczas fundatora, zaś po raz pierwszy wspomniano go w źródłach pisanych w 1549 roku. Być może Alasdair podczas prac budowlanych wykorzystał starszą świątynię, pochodzącą jeszcze z XIII stulecia.
Późnośredniowieczna budowla nie pełniła długo swej funkcji, gdyż już po 1560 roku, czyli po zwycięstwie w Szkocji reformacji, została porzucona. Pierwsze poważniejsze naprawy przeprowadzono w 1784 roku z inicjatywy Alexandra MacLeoda of Berneray, lecz efekty tych prac zniszczył wkrótce pożar. Kolejne remonty miały miejsce w 1787, 1873 i 1913 roku, kiedy to musiano odbudować zwieńczenie wieży uszkodzonej parę lat wcześniej uderzeniem pioruna.
Architektura
Kościół usytuowany został na wzniesieniu górującym nad północno – wschodnim brzegiem Loch Rodil, w południowej, skalistej i nieregularnej części wyspy Harris. W swej ostatecznej formie pod koniec średniowiecza składał się z pojedynczej nawy, czworobocznej wieży po stronie zachodniej o tej samej szerokości co nawa, transeptu i prezbiterium na wschodzie, także tej samej szerokości co nawa. Całość uzyskała kształt zbliżony do krzyża łacińskiego, lecz ramiona transeptu nie stanęły w jednej linii, gdyż południowe ramię znalazło się nieco bardziej na zachodzie niż północne. Charakterystyczne było również położenie wieży, umieszczonej wyżej niż nawa z powodu skalnego podłoża. Całość osiągnęła 18,6 metrów wewnętrznej długości i 4,6 metra szerokości.
Elewacje kościoła pierwotnie przeprute były dość wąskimi i niedużymi oknami o ostrołucznych (ściana południowa) i półkolistych (ściana północna) zamknięciach. W wieży na najniższej kondygnacji miały one formę szczelin, wyżej zaś prawie tak samo wąskich okien ze zwieńczeniami w formie trójliści. Wyróżniono najważniejsze okno wschodnie (z którego światło padało na główny ołtarz w prezbiterium). Otrzymało ono największe ościeża, ostrołucznie zamknięte i wypełnione maswerkiem wydzielającym laskami trzy równej wielkości prześwity, ponad którymi osadzono rozetę (okrąg z sześcioma promieniami). Wejście do kościoła umieszczono w północnej ścianie nawy.
Elewacje wieży powyżej pierwszego piętra przecięto gzymsem kordonowym, który utworzył trójboczne uskoki w każdym narożniku i pośrodku każdej ze ścian. W uskokach środkowych wstawiono płaskorzeźbione panele z przedstawieniami figuralnymi (np. naga kobieta karmiąca dziecko – shiela na gigs), zwierzętami i sceną połowu dwóch rybaków na łodzi. Powyżej gzymsu w narożnikach wschodnich osadzono dwie wystające głowy byków, symbol klanu Macleodów. Górną część wieży zwieńczono na podobieństwo szkockich wież mieszkalnych, tworząc przedpiersie z krenelażem, osadzone na wystających z lica wspornikach.
Wewnątrz prezbiterium nie zostało oddzielone od nawy żadną arkadą (być może istniała pierwotnie drewniana przegroda lektorium), profilowane wałkami i flankowane półkolumnami, ostrołucznie zamknięte arkady osadzono jedynie w przejściach do obu kaplic w transepcie. Wieża połączona została z nawą prostym, ostrołucznym przejściem, za którym schody wiodły na najniższą jej kondygnację. Na wyższe piętro także prowadziły schody, osadzone już w grubości muru wieży, a dalej wspinaczka kontynuowana była drabinami. Całe wnętrze kościoła przykryto drewnianą, otwartą więźbą dachową, opartą na kamiennych wspornikach.
W południowych ścianach nawy, transeptu i prezbiterium osadzono nagrobki niszowe, z których najbardziej wyrafinowaną formę otrzymał ten w prezbiterium pochodzący z około 1528 roku. Jego arkadę utworzono z dziewięciu rzeźbionych paneli, z których na każdym przedstawiono różne postacie: Boga, świętych i aniołów. Tylna ściana wnęki także pokryta została w trzech rzędach płaskorzeźbieniami z których trzy centralne umieszczono pod gotyckimi baldachimami.
Stan obecny
Kościół św. Klemensa słynie dziś z jednych z najambitniejszych i najwspanialej rzeźbionych nagrobków niszowych, ciekawych płaskorzeźbionych paneli na elewacjach wieży o symbolice sięgającej jeszcze czasów pogańskich, a także stanowi jedną z najlepiej zachowanych średniowiecznych budowli sakralnych na terenie zachodnich wysp Szkocji. Był on kilkukrotnie gruntownie remontowany, lecz większość ścian obwodowych oraz wieża pochodzi z okresu średniowiecza. Przekształceniu niestety uległa duża część pierwotnych okien, zastąpionych dużymi otworami zamkniętymi łukami odcinkowymi.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Ninth report with inventory of monuments and constructions in the outer Hebrides, Skye and the Small Isles, Edinburgh 1928.