Historia
Początki zabudowań mieszkalno – obronnych w Rait sięgają XII wieku, kiedy to właścicielami miejscowych dóbr był ród Mackintosh. Był to zapewne drewniany jeszcze gródek, choć w jego obrębie znajdowała się romańska kaplica, odnotowana w latach 1189-1199. W 1274 roku, po śmierci Ferquharda Mackintosha, dobra przeszły na jego nieletniego syna Angusa, a w konsekwencji zajęte zostały przez ród Cummingów (Comyn), którzy z czasem przyjęli nazwisko de Rait. Jeden z przedstawicieli tej rodziny, prawdopodobnie niejaki Gervaise de Rait, na przełomie XIII i XIV wieku ufundował murowany zamek na miejscu starszego dworu.
Ród de Rait w trakcie pierwszej wojny o szkocką niepodległość, zapewne z powodu wywodzenia się z Comynów i spokrewnienia z pretendentem do tronu Johnem Comynem, czynnie wspierał króla angielskiego i walczył w opozycji do powstańców Williama Wallace oraz Roberta Bruce. Pomimo ostatecznego zwycięstwa tego ostatniego i jego koronacji w 1306 roku, ród de Rait nie utracił swych dóbr. Prowadziło to do krwawych konfliktów z pragnącymi odzyskać swe dobra Mackintoshami, którzy ostatecznie odebrali Rait w 1442 roku.
W późniejszym okresie XV wieku zamek przeszedł na własność rodu Campbellów z Cawdor i był zamieszkiwany do końca XVI wieku. Jego wczesnonowożytną historię naznaczały konflikty własnościowe między Campbellami z Cawdor, klanem Mackintoshów i rodziną Ogilvie. Po raz ostatni odnotowany został w źródłach pisanych w 1596 roku i ewentualnie w 1622 roku, kiedy to wspomniano o zamku Castledown z Rait. Prawdopodobnie niedługo później został porzucony i popadł w ruinę.
Architektura
Zamek, a w zasadzie rozbudowany obronny dom, usytuowano na krawędzi stoku wzgórza, opadającego na północy i północnym – zachodzie ku strumieniowi Geddes Burn. Składał się on z długiego na 16,4 metry i szerokiego na 6,7 metra budynku, wzniesionego na planie prostokąta o murach grubych na 1,8 metra i wysokich na około 11 metrów. Do jego narożnika zachodniego przystawiono cylindryczną wieżę o średnicy 6,7 metrów, silnie wysuniętą, tak iż jej trzy radialnie rozstawione na dwóch kondygnacjach otwory strzeleckie mogły flankować dwie ściany budynku i południowo – zachodnie przedpole. Drugi, północno – zachodni narożnik budynku zaopatrzono w dużo mniejszą wieżyczkę czworoboczną o wymiarach 4 x 2,4 metra, pełniącą funkcję latryny. Budynek zwieńczony był przedpiersiem osadzonym na wystających z lica ścian wspornikach, za którym musiała znajdować się niezadaszony galeria obronna i dwuspadowy dach poddasza, oparty na szczytach przy krótszych bokach budowli.
Po południowej stronie założenia rozciągał się dziedziniec, ograniczony kamiennym murem w obrębie którego po stronie południowo – wschodniej znajdował się wolnostojący budynek o wymiarach 9,7 x 4,8 metra, prawdopodobnie będący romańską jeszcze kaplicą z XII wieku. Musiały tam też znajdować się zabudowania gospodarcze, na czele z kuchnią i stajniami. W południową część muru otaczającego dziedziniec wkomponowano skalną, wysoką formację. Mur ten poprzedzony był najpewniej przekopem, choć nie wiadomo czy na całym obwodzie.
Jedyne wejście do głównego budynku umieszczono ze względów bezpieczeństwa na poziomie pierwszego piętra we wschodniej części ściany południowej, w ostrołucznym otworze oprofilowanym u góry wałkiem osadzonym na dwóch rzeźbionych wspornikach. Był on dostępny po zewnętrznych, łatwych do usunięcia w chwili zagrożenia, drewnianych schodach. Przejście zabezpieczały ponadto blokowane ryglem wrota oraz opuszczana w prowadnicach brona.
Wnętrze dolnej kondygnacji budynku dostępne było jedynie po drewnianych wewnętrznych schodach lub drabinie z poziomu górnej kondygnacji. Oświetlane niedużymi, czworobocznymi, chronionymi pierwotnie żelaznymi kratami otworami (dwoma na południu i jednym od północy) oraz małymi oknami lancetowatymi (dwoma w ścianie północnej), pełniło funkcje gospodarcze, raczej o roli spiżarni niż kuchni (brak kominka). Przyziemie przykryte było płaskim, drewnianym stropem kładzionym na odsadzce muru oraz skomunikowane z wnętrzem okrągłej wieży.
Górną kondygnację budynku wypełniała duża komnata reprezentacyjna (ang. great hall) w której skupiało się życie codzienne i towarzyskie oraz w której urządzano najważniejsze uroczystości, spotkania, biesiady czy też sądy. Od wejściowej części wschodniej oddzielona była zapewne drewnianą przegrodą, za którą swe pomieszczenie miał odźwierny lub strażnik, mogący obserwować dziedziniec przez małe lancetowate okno. Sama aula oświetlana była dużymi oknami ostrołucznymi, dzielonymi na dwa prześwity środkowymi laskami, ponad którymi znajdowały się małe czworoboczne otwory. Dwa takie okna przebito w ścianie południowej, a dwa kolejne w północnej i jedno w zachodniej. Wszystkie osadzone były w głębokich, podsklepionych na gurtach wnękach, z bocznymi, kamiennymi siedziskami. Pierwotnie okna te zamykano drewnianymi okiennicami. Jako, że najlepiej oświetlona była zachodnia część auli, zapewne tam na podwyższeniu znajdował się główny stół lorda, ogrzewany kominkiem osadzonym w ścianie południowej. Po przeciwnej stronie przejście prowadziło do latryny we wspomnianej narożnej wieżyczce, a w narożniku południowo – zachodnim kolejne przejście wiodło do wieży cylindrycznej. W niej okrągłe pomieszczenie doświetlały dwa otwory strzeleckie i kolejne dwudzielne okno po stronie północno -zachodniej. Ponad aulą funkcjonowała jeszcze kondygnacja poddasza, gdzie musiały znajdować się pomieszczenia mieszkalne.
Stan obecny
Rait jest dziś, pomimo znajdowania się w stanie ruiny, jednym z nielicznych budynków z XIII/XIV wieku (ang. hall house), które nie zostały przekształcone w okresie nowożytnym. Do czasów współczesnych zachowały się mury obwodowe głównego domu zamkowego, bez części ściany wschodniej i narożnej wieżyczki latrynowej, ale wraz z wieżą cylindryczną. Wewnątrz nie istnieje już podział na kondygnacje, lecz widać odsadzkę na której umieszczony był strop. Przetrwały też niektóre detale architektoniczne budynku (np. laskowanie okien, w całości zachowane w oknie na piętrze wieży narożnej). Budynek kaplicy widoczny jest już tylko w postaci partii fundamentów. Wstęp na teren malowniczego zabytku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Salter M., The castles of western and northern Scotland, Malvern 1995.