Historia
Mieszkalno – obronną siedzibę w Portencross zbudowano na ziemiach Arnele, pod koniec XIII i na początku XIV wieku należących do rodu de Ros. Nie ma pewności czy utracili oni te dobra w 1306 czy też w 1315 roku, przeszły one jednak na członków rodziny Boyd z Kilmarnock, którzy najpewniej byli odpowiedzialni za prace budowlane w Portencross, prowadzone około lat 60-tych i 70-tych XIV wieku. W źródłach pisanych z drugiej połowy XIV wieku bardzo często pojawiał się niezlokalizowany zamek o nazwie Ardneil, utożsamiany z zamkiem w Auldhill, choć w rzeczywistości mogło chodzić o siedzibę w Portencross, jako że Auldhill najpewniej zostało rozebrane już w połowie XIV wieku.
Dokumenty odnotowujące płatności dokonane w związku z królewskimi wizytami na zamku w 1382, 1387 i 1388 roku świadczyły, iż był on miejscem odpoczynku dla szkockiego władcy podczas jego podróży między zamkami w Dundonald i Rothesay, czy też podczas polowań w Little Cumbrae. Król gościł zapewne u Roberta Boyda z Ardneil, hipotetycznego inicjatora budowy zamku Portencross. Pod koniec XIV wieku lub w pierwszej połowie XV stulecia, kolejne pokolenia Boydów rozbudowały swą siedzibę o dodatkowe skrzydło. Przed końcem XV wieku wieżę ponownie przekształcono i podwyższono. Tak uformowana budowla, po raz pierwszy pod nazwą Portincross została odnotowana w 1572 roku, w umowie zawartej między Robertem, lordem Boyd i Robertem Boydem z Portincross.
Wieża służyła lairdom z rodu Boydów do około 1660 roku, kiedy to po przeprowadzce do wygodniejszej siedziby została przez nich opuszczona, a następnie zajęta przez miejscowych rybaków i innych najemców. Wiązało się to z kilkoma modyfikacjami budowli, mającymi ułatwić codzienne życie nowożytnym mieszkańcom (nowe wejście, powiększenie okien). Funkcje mieszkalne wieża spełniała do czasu silnej wichury w 1739 roku, która zniszczyła jej dachy. Od tamtego momentu została porzucona i zaczęła popadać w ruinę.
Architektura
Wieżę wzniesiono na płaskim ale postrzępionym i skalistym wybrzeżu, tuż obok linii wody cieśniny Firth of Clyde po stronie zachodniej, przy małej zatoczce przydatnej do cumowania łodzi po stronie północnej, która formowała nieduży cypel lądu zdatny ze względów obronnych pod budowę siedziby mieszkalnej. Od strony lądu wieża zasłonięta była przedzielającym półwysep wzgórzem.
Początkowo Portencross było bardzo prostą i niską budowlą, wzniesioną z czerwonego piaskowca wzmacnianego w narożach jaśniejszymi, dokładnie obrabianymi ciosami. Zbudowano ją na planie prostokąta o wymiarach 12,1 x 9,5 metra, o murach grubości nieco ponad 2 metry. Mieściła ona gospodarczą komorę w przyziemiu, komnatę reprezentacyjno – mieszkalną na piętrze (hall) i zapewne poddasze otoczone przez galerię obronną chronioną przedpiersiem z krenelażem. Był to więc rodzaj niskiej wieży mieszkalnej, zwanej także domem z aulą (hall house). W jego najbliższym otoczeniu musiały stać pomocnicze zabudowania gospodarcze, a całość zapewne chroniona była murem odcinającym skalisty cypel wybrzeża. Wejście do budynku znajdowało się na poziomie przyziemia, w profilowanym portalu o segmentowym zwieńczeniu. Umieszczono go od wschodu, a więc od strony niewielkiego dziedzińca.
W pierwszej połowie XV wieku pierwotny budynek powiększony został o mniejsze skrzydło dostawione po stronie wschodniej. Utworzyło ono dość nietypową dla Szkocji budowlę, odmienną od tradycyjnych wież mieszkalnych zakładanych na planie litery L, gdzie boczne skrzydła mieszące głównie klatki schodowe tworzyły załamanie z boku głównego skrzydła a nie jego przedłużenie (w Portencross mogło to być niemożliwe z powodu linii brzegowej). Po rozbudowie budowla osiągnęła długość aż 17,7 metrów ze wschodu na zachód, z niedużym uskokiem murów przy obu skrzydłach, pozostawionym zapewne by zachować dawne wejście do wieży. Ponadto utworzono drugie wejście, dostępne po zewnętrznych drewnianych schodach (z krótką platformą – spocznikiem przed samym progiem), wiodące na piętro bocznego wschodniego skrzydła, osadzone w jego ścianie północnej. Jeszcze przed końcem XV wieku całość wieży została podwyższona, przy czym wschodnie skrzydło przewyższyło wówczas o jedną kondygnację główny blok wieży. By zachować komunikację pomiędzy galeriami obronnymi obu części, przy poddaszu głównego bloku wieży utworzono schody.
Dolne wejście do wieży prowadziło do podsklepionego korytarza, za zakrętem rozwidlającego się na część wiodącą do klatki schodowej i do pomieszczenia w głównym bloku wieży. To ostatnie było raczej wentylowane niż oświetlane przez wąski otwór szczelinowy w ścianie północnej, skierowany na przystań. Jedynym elementem wyposażenia, funkcjonującego jako spiżarnia pomieszczenia, była mała półka ścienna osadzona w ścianie zachodniej. Korytarz wejściowy połączony był także ze wschodnim skrzydłem, gdzie umieszczona została kuchnia. Oświetlały ją jedynie dwa rozglifione do wnętrza otwory szczelinowe od północy i południa, a wieńczyło sklepienie. Część wschodnią pomieszczenia wypełniał okazały kominek służący jako palenisko do gotowania. Nisko w tylnej ścianie znajdował się również otwór wentylacyjny pieca.
Pierwsze piętro posiadało bardzo podobny układ jak najniższa kondygnacja, jedynie proste schody zastępowała tam spiralna klatka schodowa, połączona bezpośrednio z aulą (hall) na zachodzie i z pomieszczeniem w skrzydle bocznym na wschodzie. Drugie wejście do tego ostatniego zapewniał korytarz prowadzący od zewnętrznych drzwi, połączony również z aulą. Przed przebudową miejsce spiralnej klatki schodowej zapewne zajmowane było przez małą komorę utworzoną w grubości muru, skąd właz w podłodze dawał dostęp do ciemnej celi więziennej poniżej, wentylowanej za pomocą południowego otworu. Została ona zasypana w momencie budowy spiralnej klatki schodowej. Sama aula była przestronną komnatą o wymiarach 7,7 x 5 metrów, pierwotnie bez sklepienia, z belkami stropu osadzanymi w otworach w murze, ale w XV wieku podwyższono ją do wysokości prawie 6 metrów i zwieńczono kolebką. W jej zachodniej ścianie znajdował się duży kominek, od strony północnej i południowej flankowany oknami z kamiennymi siedziskami ustawionymi we wnękach. Z południowej wnęki okiennej wąskie przejście prowadziło do osadzonej w grubości muru latryny, oświetlanej własnym małym okienkiem wychodzącym na zachód. Po podwyższeniu auli dodatkowe okno osadzono jeszcze wysoko w jej zachodniej ścianie.
Boczne skrzydło na poziomie pierwszego piętra mieściło małe pomieszczenie, doświetlane otworami od wschodu i południa, prawdopodobnie początkowo także przeznaczone dla służby jako rodzaj pomocniczej kuchni obsługującej aulę. Po podwyższeniu skrzydła w XV wieku zlikwidowano w niej kominek (zapewne wystarczała już wówczas tylko kuchnia na parterze) oraz uzyskano przestrzeń na dwie dodatkowe, rozdzielone drewnianymi stropami kondygnacje i poddasze. Ściany były tam cieńsze, dzięki czemu dysponowano znacznie większą powierzchnią dla nowych pomieszczeń. Drugie i trzecie piętro pełniły funkcje mieszkalne, dostępne zaś były spiralną klatką schodową.
Stan obecny
Wieża pomimo długiego okresu opuszczenia przetrwała w dobrym stanie, będąc dziś jednym z najciekawszych zabytków świadczących o rozwoju średniowiecznych siedzib obronno – mieszkalnych średniej szlachty, od tzw. domu z aulą do wieży mieszkalnej. Nowożytne przekształcenia ograniczyły się głównie do przebicia nowego wejścia w przyziemu skrzydła wschodniego, powiększenia niektórych okien i wymiany kominka w auli. Na przestrzeni wieków zniszczeniu uległa duża część przedpiersia, nie zachowało się także poddasze nad bocznym skrzydłem, a o poddaszu głównego bloku wieży świadczą zrujnowane ściany szczytowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
Portencross Castle, Portencross Conservation Management Plan, Glasgow 2007.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume III, south-west Scotland, Edinburgh-London 1965.