Historia
Kościół św. Krzyża ufundowany został w 1261 roku przez szkockiego króla Aleksandra III, w związku z odnalezieniem rzekomego fragmentu krzyża na którym umrzeć miał Chrystus. Po raz pierwszy jako funkcjonującą budowlę odnotowano go w 1296 roku, natomiast w drugiej połowie XV wieku przekształcono w budowlę klasztorną, w związku ze sprowadzeniem do Peebles tironezyjskich mnichów.
Do końca okresu średniowiecza kościół i klasztor pełniły funkcję ważnego miejsca pielgrzymkowego. W 1549 roku zostały spalone przez Anglików, lecz zdążono je jeszcze naprawić przed ostatecznym zwycięstwem w Szkocji reformacji, co nastąpiło w 1560 roku. Wówczas to po rozproszeniu konwentu kościół św. Krzyża przekształcono w świątynię parafialną, mającą zastąpić spalony wcześniej kościół farny św. Andrzeja.
W XVII wieku późnośredniowieczne zabudowania klasztorne popadły w ruinę (w ich podsklepionych pomieszczeniach miano chować ofiary epidemii z 1666 roku), sam kościół natomiast został skrócony w 1656 roku poprzez wzniesienie nowej ściany wschodniej i odcięcie zrujnowanej dawnej części prezbiterialnej. W drugiej połowie XVIII wieku, po wybudowaniu w mieście nowszej świątyni, kościół św. Krzyża został porzucony, choć zdążono do niego jeszcze dostawić trzy nowożytne kaplice grobowe.
Architektura
Usytuowany na północ od brzegu rzeki Tweed, klasztor pod koniec średniowiecza składał się z prostego kościoła oraz przylegających do niego od północy zabudowań klauzury, otaczających trzema skrzydłami kwadratowy w planie wirydarz z krużgankami o bokach długości około 20 metrów. Zabudowania prawdopodobnie były dwukondygnacyjne, a układ pomieszczeń najpewniej zbliżony do opactw zakonów benedyktyńskich i cysterskich. W skrzydle wschodnim, mniej więcej pośrodku, znajdował się wysunięty poza obręb zabudowy kapitularz, a na południu z kościołem sąsiadowała zakrystia. W skrzydle północnym usytuowano długą salę refektarza, sąsiadującą od zachodu z kuchnią. W skrzydle zachodnim, podsklepionym na poziomie przyziemia, mogły znajdować się komory cellarium.
Kościół św. Krzyża był jednonawową budowlą na planie prostokąta o długości 34 metrów i szerokości 10 metrów, nie posiadającą wyróżnionego zewnętrznie prezbiterium, ale z dobudowaną w XV wieku, częściowo wtopioną w korpus od zachodu czworoboczną wieżą (6,1 x 6,4 metra). Wewnątrz część prezbiterialną, oświetlaną od południa dwoma ostrołucznymi oknami i jednym dużym oknem ostrołucznym od wschodu, od nawy oddzielała przegroda lektorium. Część nawową oświetlały trzy większe okna południowe, także o ostrołucznym wykroju. Nie wiadomo ile pierwotnie było okien w ścianie północnej kościoła, ale z pewnością wszystkie zostały zamurowane w XV wieku, gdy dobudowano klauzurę. Przebito tam natomiast dwa przejścia: do krużganka i skrzydła wschodniego, a kolejny, ostrołuczny, flankowany kolumienkami portal prowadził od południa na zewnątrz. Cały korpus opięto sfazowanym cokołem, a na wysokości 1,8 metra gzymsem podokiennym.
Wieża o wysokości niecałych 15 metrów, w elewacji zachodniej zaopatrzona została w półkoliście zamknięty portal, prowadzący do sklepionej kolebkowo kruchty w przyziemiu, od zewnątrz wyróżnionej poprowadzonym na wysokości 3 metrów gzymsem kordonowym. Wewnątrz kruchta miała po bokach kamienne ławy, a w sklepieniu cztery otwory do przeciągania lin dzwonów. Pierwsze piętro prawdopodobnie dostępne było drewnianymi schodami wprost z nawy, wyżej wiodły już schody w grubości narożnika południowo – zachodniego. Na drugim piętrze osadzony został w ścianie północnej kominek, a okna od południa i zachodu zaopatrzono w boczne siedziska, pomieszczenie pełniło więc funkcje mieszkalne. Kominki funkcjonowały także na poziomie trzeciego i czwartego piętra. Wieża prawdopodobnie zwieńczona była przedpiersiem osadzonym na wystających z lica ścian wspornikach.
Stan obecny
Do czasów współczesnych w stanie niezadaszonej ruiny przetrwał korpus kościoła św. Krzyża wraz z wieżą zachodnią. Jego część prezbiterialna widoczna jest już tylko na poziomie murów fundamentowych, gdyż została porzucona w 1656 roku, kiedy to wzniesiono nową ścianę wschodnią. Umieszczone w niej okno jest pierwotne, gdyż w trakcie przebudowy przeniesiono je ze starszej części. Przylegające do kościoła od północy i południa pozostałości dwóch kwadratowych aneksów pochodzą z czasów nowożytnych (z początku XVIII i XIX wieku). Zabudowania późnośredniowiecznej klauzury nie zachowały się. O ich istnieniu świadczą nikłe relikty murów i ślady na ziemi.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Peeblesshire, An Inventory of the Ancient Monuments, volume 2, Edinburgh 1967.