Historia
Początki wspólnoty monastycznej na wyspie Oronsay sięgały VI wieku i były według tradycji łączone z działalnością św. Kolumbana lub św. Orana, wkrótce po opuszczeniu przez nich Irlandii. Na miejscu tej wczesnośredniowiecznej pustelni w drugiej ćwierci XIV wieku John, lorde Isles, ufundował klasztor augustiański, po raz pierwszy poświadczony źródłowo w 1353 roku.
Najważniejsze zabudowania klauzury oraz pierwszy kościół wzniesione zostały do połowy XIV wieku. W drugiej połowie XIV wieku prowadzono prace nad rozbudową klasztoru (między innymi krużganki), na przełomie XIV i XV wieku wzniesiono nowy kościół klasztorny, a w późnych latach XV wieku powiększono go o wieżę i kaplicę rodu MacDuffie. Ostatnie większe prace budowlane prowadzono na początku XVI wieku, gdy przedłużono kaplicę, przekształcono dom przeora, a mistrz murarski Mael Sechlain Ó Cuinn przebudował arkady krużganka.
Klasztor funkcjonował do czasu zwycięstwa w Szkocji reformacji w 1560 roku. Jego ostatnim przeorem był zmarły pięć lat wcześniej Donald MacDuffie, po którym dobra konwentu oddane zostały przez króla Jakuba VI w zarząd osobom świeckim, a następnie biskupom Isles. Prawdopodobnie przez jakiś czas zabudowania klasztorne wykorzystywane były do celów mieszkalnych i gospodarczych, lecz w XVII lub XVIII wieku zostały całkowicie porzucone. Wykorzystywano je jedynie do grzebania członków rodów MacNeill z Colonsay i Oronsay.
Architektura
Klasztor założono w północno – zachodniej części wyspy, u podstawy wzgórza górującego nad zabudowaniami od północy i północnego – wschodu oraz w pobliżu wąskiej, ograniczonej skalistymi krawędziami zatoki po stronie zachodniej, zakończonej fragmentem piaszczystego, dogodnego do cumowania łodzi brzegu. Zabudowania konwentu składały się z kościoła stanowiącego południową część klasztoru, dwóch skrzydeł zabudowań klauzury otaczających mały wirydarz z krużgankami oraz kaplicy i tzw. domu przeora. Całość była niewielkim i raczej zwartym założeniem.
Kościół klasztorny z przełomu XIV i XV wieku był jednonawową budowlą na planie prostokąta o długości około 18,1 metrów i szerokości 5,3 metra, o murach grubości 0,8 metra, bez wyróżnionego zewnętrznie prezbiterium. W północno – wschodniej części sąsiadował z wyjątkowo wąską zakrystią, natomiast przeciwny południowo – wschodni narożnik zakończono masywną przyporą mieszczącą wewnątrz małą komorę, być może służącą jako skarbiec. W odległości około metra od niej, w górnej partii cokołu wyrzeźbiono groteskową maskę, prawdopodobnie wyobrażenie diabła.
Pod koniec XV wieku do zachodniej elewacji kościoła dobudowano czworoboczny przedsionek lub wieżę o wymiarach 4,6 x 4,6 metra (na wieżowy charakter wskazywałyby dwie południowe przypory), z portalem wejściowym od południa, posiadającym ostrołuczną, profilowaną archiwoltę. Do południowej ściany kościoła dostawiono także wąską, prostokątną kaplicę grzebalną członków rodu MacDuffie o wymiarach 7,6 x 3,6 metra. Była ona przykryta dachem jednospadowym z dodatkowym pomieszczeniem na poddaszu.
Wewnątrz zachodniej części nawy kościoła pierwotnie mieściła się empora, dostępna po kamiennych schodach, umieszczonych w pobliżu przejścia do klasztornego krużganka. Tworzyły ją drewniane belki kładzione na wysokości 3 metrów na kamiennych konsolach ściennych. Front empory, wysunięty na około 6 metrów w głąb nawy, podtrzymywany był najpewniej przez drewniane słupy. Oświetlenie kościoła zapewniły niewielkie, wąskie, lancetowate okna od południa, ze zwieńczeniami uformowanymi w trójliście. Większą ilość światła dawać musiało jedynie duże ostrołuczne, trójdzielne okno wschodnie o rozwidlonym u góry laskowaniu. Część prezbiterialna otwierała się na zakrystię bardzo nietypowo, szeroką na 2,4 metra ostrołuczną arkadą. Od części nawowej oddzielona była stopniem oraz prawdopodobnie drewnianą przegrodą lektorium. Usytuowany pod dużym oknem wschodnim ołtarz wzniesiono z dużych bloków piaskowca. W jego wschodniej części umieszczono armaria, pierwotnie zamykane na drewniane drzwiczki.
Krużganki posiadały cztery skrzydła o długości około 13 metrów i szerokości 2,1 metra, przy czym ich część zachodnia stanowiła zewnętrzną ścianę klasztoru, południowa łączyła się z kościołem, a pozostałe z pomieszczeniami klauzury. Na wewnętrzny wirydarz o wymiarach 6,5 x 6,5 metra otwierały się wyjątkowymi arkadami z początku XVI wieku o dwuściennych zwieńczeniach, osadzonych na płaskich impostach i prostokątnych w przekroju, prostych kolumnach, z pozbawionymi ozdób bazami. Południowa część krużganka posiadała surowsze, zapewne starsze arkady: półkoliste, osadzone na masywnych, czworobocznych filarach, pozbawionych nie tylko jakichkolwiek ozdób ale i kapiteli oraz baz.
Skrzydło wschodnie klasztoru (10,5 x 4,6 metra) na poziomie przyziemia mieściło połączony z krużgankami kapitularz oraz kalefaktorium. W tym pierwszym bracia zbierali się na obrady konwentu pod przewodnictwem przeora, w kalefaktorium natomiast gromadzili się w celu ogrzania w chłodnym i wietrznym klimacie zachodniej Szkocji. Piętro wschodniego skrzydła mieściło dormitorium, dostępne drewnianymi schodami od południa, przez zakrystię lub prezbiterium kościoła. Oświetlenie zarówno parteru jak i piętra skrzydła wschodniego zapewniały otwory szczelinowe. W skrzydle północnym (18 x 5 metrów) mieściła się kuchnia oraz umieszczony nad nią refektarz. W kuchni znajdował się osadzony w ścianie północnej kominek – palenisko, refektarz zaś wyposażony był w mały lawatarz z kanałem odpływowym. Od wschodu sąsiadował on z wysuniętą poza obręb zabudowy prostokątną w planie kaplicą o wewnętrznych wymiarach 5,2 x 10 metrów (przedłużoną pod koniec średniowiecza ku wschodowi o 3,8 metra), usytuowaną pod niewielkim odchyleniem od osi ku południowi. Wydaje się, iż część skrzydła północnego w pierwszych latach istnienia klasztoru stanowiła nawę pierwotnego kościoła, którego prezbiterium była późniejsza kaplica.
Po północnej stronie kaplicy, w odległości około 2,4 metra, także poza zwartym obrębem zabudowy klauzury, znajdował się prostokątny w planie (9,8 x 5 metrów), dwukondygnacyjny budynek zwany domem przeora. Jako że brakowało w nim kominków, pierwotnie mógł on służyć do pomieszczenia latryn, połączonych z dormitorium jakąś formą drewnianego ganku. Jego oświetlenie zapewniały wąskie czworoboczne okna obramowane większym kamiennymi blokami.
Stan obecny
Pomimo, iż klasztor znajduje się dziś w stanie ruiny, jest jednym z cenniejszych zabytków architektury monastycznej zachodnich wysp Szkocji. W najlepszym stanie zachowały się mury kościoła z przełomu XIV i XV wieku, tzw. dom przeora i sąsiadująca z nim kaplica. Widoczne są również arkady dwóch skrzydeł krużganków i pozostałości skrzydła wschodniego. Najmniej szczęścia miały natomiast zabudowania skrzydła północnego, pozbawionego połowy ściany południowej i wewnętrznych podziałów. Dobudówką nowożytną jest mała kaplica przystawiona w XIX wieku do kapitularza oraz dzieląca go na dwie części ściana. Klasztor jest udostępniony dla zwiedzających. Poza zabytkami architektury słynie on także z kunsztownie rzeźbionych krzyży, z których największy, zwany krzyżem Oronsay lub Wielkim, pochodzi z końca XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Ancient Monuments, volume V, Islay, Jura, Colonsay & Oronsay, Edinburgh 1984.