Historia
Pierwszą budowlę mieszkalno – obronną na terenie Noltland wznieść miał w latach 20-tych XV wieku Thomas de Tulloch, biskup Orkadów wyznaczony przez króla Norwegii do zarządzania archipelagiem w jego imieniu. W 1560 roku biskup Adam Bothwell przekazał miejscowe dobra swej siostrze i szwagrowi Gilbertowi Balfour. Ten rozpoczął budowę nowego zamku, pomimo późnej daty powstania, wciąż posiadającego znaczne walory obronne. Wpływ na to miała zapewne niepewna sytuacja Gilberta, zamieszanego w zabójstwo kardynała Beatona. Fundator Noltland wplątany był również w morderstwo Henrego Stuarta, lord Darnley a zarazem męża królowej Marii Stewart, dlatego w 1567 roku zaszył się na Orkadach. Już jednak w 1571 roku został oskarżony o zdradę a nieukończone Noltland przejęte zostało przez earla Orkadów. Majątek zbiega wyceniono wówczas jedynie na 67 funtów, budowla musiała być więc nie tylko nieukończona, lecz wnętrza także nie wyposażone. Rok później Maria Stewart została aresztowana, dzięki czemu Gilbert mógł powrócić z wygnania w Szwecji i odzyskać zamek, który Balfourowie posiadali do 1592 roku. Wtedy to z powodu długów zajęty został zbrojnie przez earla Patricka i przekazany około 1611 roku szeryfowi Arnot. Nowy właściciel nie ukończył co prawda głównego budynku, lecz powiększył o przyległy dziedziniec. W połowie XVII wieku zamek służył schronieniem dla garstki rojalistów markiza Montrose, przez co zajęty został przez siły Olivera Cromwella. Po zakończeniu konfliktów religijno – politycznych pełnił funkcje mieszkalne jeszcze do 1746 roku, kiedy to został zniszczony na skutek przypadkowego pożaru.
Architektura
Noltland wzniesione zostało w północo – zachodniej części wyspy Westray, na łagodnym stoku opadającym na wschodzie ku zatoce Pierowall, od południa ograniczonym przez podmokłe i zabagnione tereny Loch of Burness. Budowla w planie otrzymała kształt zbliżony do litery Z, składającej się z głównego bloku na planie prostokąta o wymiarach 26,5 x 11 metrów do którego narożników południowo – zachodniego i północno – wschodniego dostawiono czworoboczne wieże, przy czym ta pierwsza, o długości boków wynoszącej około 9,1 metra, była nieco większa od mierzącej 8,2 x 8,2 metra wieży północno – wschodniej. Grubość murów wynosiła około 2,1 metra.
Cechą charakterystyczną budowli były elewacje, zarówno głównego bloku jak i wież, przeprute ponad sześćdziesięcioma eliptycznymi, rozglifionymi zarówno do wnętrza jak i na zewnątrz otworami strzeleckimi, przystosowanymi do użycia ręcznej broni palnej. Ponadto elewacje wieży północno – wschodniej, południową elewację głównego bloku oraz wschodnią ścianę drugiej wieży przedzielono w połowie profilowanym gzymsem kordonowym. Całość zwieńczona miała być jeszcze w stylistyce późnośredniowiecznej, przedpiersiem osadzonym na wspornikach z obłymi bartyzanami w narożnikach, za którym funkcjonować miała galeria obronna. Otaczała ona typowe dla Szkocji poddasza, przykryte dwuspadowymi dachami opartymi na schodkowych ścianach szczytowych, osobnych dla każdej wieży i głównego bloku. Ostatecznie jednak ukończono w ten sposób jedynie wieżę północno – wschodnią i wschodnią część głównego bloku, podczas gdy pozostałe partie pozostawiono pozbawione najwyższej kondygnacji i poddaszy.
Wejście umieszczono w wieży południowo – zachodniej, w kącie utworzonym z głównym blokiem. Wiodło ono wprost do spiralnej, szerokiej klatki schodowej, małego pomieszczenia o funkcji strażniczej oraz przejściem w grubości muru do sklepionego przyziemia głównego bloku. Tam znajdowała się długa na 10,6 metrów, ciemna, prawdopodobnie kiepsko wentylowana kuchnia, zaopatrzona jedynie w dwa małe, wysoko przebite okna. Wypełniała ona całą szerokość budynku, z okazałym paleniskiem i piecem chlebowym po stronie zachodniej. Co ciekawe nawet tylna ściana paleniska zaopatrzona była w dwa otwory strzeleckie. W ścianie północnej kuchni umieszczono natomiast schody wiodące na wydzielone drewnianym stropem jednoprzestrzenne półpiętro, a stamtąd kolejne proste, wąskie i strome schody prowadziły do auli na pierwszym piętrze. Wschodnią część przyziemia głównego skrzydła wypełniała spiżarnia, podobną funkcję zapewne pełnił także parter wieży północno – wschodniej. Wszystkie te ciemne pomieszczenia oprócz kuchni doświetlane były jedynie przez otwory strzeleckie.
Zachodnią i środkową część głównego bloku zamku na pierwszym piętrze wypełniała wielka aula (ang. great hall) o wielkości 12,8 x 7 metrów. Była ogrzewana dużym kominkiem w ścianie południowej i oświetlana już od południa dwoma oknami, z których jedno miało boczne, kamienne siedziska. W narożniku północno – zachodnim umieszczono małe pomieszczenie serwisowe ze schodami do kuchni, zaopatrzone w dwa szyby przebite przez sklepienie w celu ułatwienia przesyłania posiłków i trunków. W części północnej, odgrodzone kamienno – glinianą ścianką działową przejście zapewniało połączenie pomieszczenia serwisowego z komnatami mieszkalnymi. Wschodnią część głównego bloku na pierwszym piętrze zajmowało prywatne pomieszczenie, ponad którym udało się ukończyć jeszcze jedno o podobnej formie. Pomieszczenia mieszkalne znajdowały się także na pierwszym i drugim piętrze wieży północno – wschodniej, gdzie połączone były spiralną klatkę schodową osadzoną w grubości muru.
Stan obecny
Zamek choć jest dziś niezadaszony, to przetrwał w relatywnie dobrym stanie, pomimo faktu, iż nigdy nie został ukończony. Jest wyjątkowo ciekawym przykładem przejściowej architektury pomiędzy średniowieczem a renesansem, pragnącej zapewniać wysoki standard mieszkalny (okazała, szeroka klatka schodowa, duże okna górnych kondygnacji), ale wciąż o wyraźnych cechach obronnych (wyjątkowo liczne otwory strzeleckie, zwieńczenie budowli przedpiersiem i galeriami obronnymi). Obecnie zabytek znajduje się pod opieką Historic Scotland i jest udostępniony dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 2, Edinburgh 1887.
Salter M., The castles of western and northern Scotland, Malvern 1995.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland. Twelfth report with an inventory of the ancient monuments of Orkney & Shetland, volume II, inventory of Orkney, Edinburgh 1946.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume V, north and west Scotland, Edinburgh 1986.