Historia
Opactwo Newbattle ufundowane zostało przez króla szkockiego Dawida I i jego syna Henryka, earla Northumberland w 1140 roku, dla przybyłych z Melrose cysterskich zakonników. Pierwszym opatem został niejaki Ralph, który otrzymał liczne przywileje i donacje dla konwentu oraz dokonał poświęcenia cmentarza klasztornego. Drugi opat Newbattle, zmarły w 1179 roku Alfred, sprowadzić miał wiele relikwii, wybudować kapitularz i rozpocząć wyposażanie opactwa (np. pulpit do czytania, stalle). Prace nad kościołem klasztornym najpewniej zakończone zostały, albo przynajmniej były bardzo zaawansowane, w drugiej ćwierci XIII wieku, gdyż w 1233 roku konsekrowano go pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny (St. Mary), a w 1241 roku żona Aleksandra II, królowa Maria de Courcy, postanowiła, iż jej ciało po śmierci ma zostać złożone w Newbattle, co też się stało w 1285 roku.
W połowie XIV wieku opactwo znajdowało się u szczytu swego rozwoju. Posiadało rozległe dobra w Lothian, Lanark, Peebles i Stirling, z których dochody pozwalały utrzymać aż około osiemdziesięciu mnichów i konwersów. Lata spokojnego rozwoju przerwane zostały jednak na skutek konfliktu szkocko – angielskiego i najazdu południowych sąsiadów w 1385 roku. Opactwo oraz kilka jego folwarków zostało spalonych, a wiele innych gospodarstw klasztornych opustoszało. Częściowemu zawaleniu ulec miała między innymi wieża kościoła. Konwent uległ rozproszeniu: niektórych mnichów porwano w niewolę, inni z obawy o utratę życia zbiegli. Ci którzy pozostali w zrujnowanym klasztorze z powodu głodu zmuszeni zostali do sprzedaży kilkudziesięciu ukrytych srebrnych kielichów i krzyży.
Prace nad odbudową opactwa ruszyły zapewne jeszcze pod koniec XIV wieku. Już w 1390 roku sir James Douglas z Dalkeith ogłosił, iż ma zostać pochowany w Newbattle oraz zapisał znaczne sumy na jego odbudowę. Kolejne donacje przekazał dwa lata później, choć prace musiały się ciągnąć jeszcze w XV wieku, gdyż w 1419 roku Edward of Crechton przekazał pieniądze w związku z odbudową klasztoru.
W 1544 roku jeden z zagonów lorda Hertforda w drodze na Edynburg miał spalić klasztor. Tym razem szkody najpewniej nie był zbyt duże, gdyż trzy lata później Maria de Guise zwołała w Newbattle wielki zjazd lordów w celu przygotowań do kolejnej wojny z Anglią. Pomimo tego z powodu postępującej reformacji były to już końcowe lata cysterskiego konwentu. Ostatnim jego opatem był Mark Ker, który po 1560 roku stał się świeckim właścicielem poklasztornych włości. Rozpoczął on przebudowę kościoła i klauzury na nowożytną rezydencję mieszkalną. Prace te kontynuowane były na dużą skalę przez jego potomków w XVII i XIX wieku, co doprowadziło do prawie całkowitego zaniknięcia średniowiecznych zabudowań.
Architektura
Klasztor usytuowany został w pobliżu północnego brzegu rzeki South Esk, która wraz ze swymi licznymi dopływami stanowiła granicę opactwa od strony południowej i wschodniej. Kompleks klasztorny składał się z kościoła oraz przyległego do niego od południa kwadratowego wirydarza o wymiarach 37,7 x 38,1 metra ze studnią w części północnej, otoczonego trzema skrzydłami zabudowań klauzury, przy czym skrzydła zachodnie i wschodnie były dość długie i przekraczały skrzydło południowe, sięgając na południe ku rzece.
Kościół opacki był okazałą budowlą o formie trójnawowej bazyliki na planie krzyża łacińskiego o długości około 73 metrów. Składał się z dziesięcioprzęsłowego, długiego na 49 metrów korpusu z prostą fasadą zachodnią, dość krótkiego transeptu (36 metrów z północy na południe) z łącznie czterema kaplicami dostawionymi do jego ścian wschodnich, czworobocznej wieży na przecięciu naw i krótkiego (dwuprzęsłowego), choć szerokiego (trójnawowego) prezbiterium, wzniesionego na planie czworoboku. Wszystkie elewacje zewnętrzne kościoła poza przylegającą do wirydarza były wzmocnione przyporami (korpus nawowy z pierwszej ćwierci XIII wieku) i lizeno-skarpami (prezbiterium, transept z drugiej połowy XII wieku). Dwie największe, ukośne przypory północnego ramienia transeptu zapewne były dodatkiem późniejszym, być może powstałym w związku z odbudową po zniszczeniach wojennych. Do kościoła prowadziło czworo wejść: główny portal zachodni do nawy, portal północny wiodący do transeptu, portal procesyjny z północno – wschodniej części krużganka oraz portal konwersów w północno – zachodniej partii krużganka. Wewnątrz cechą charakterystyczną były wyjątkowo masywne filary międzynawowe wschodniego przęsła prezbiterium, prawie tak duże jak filary na przecięciu naw podtrzymujące wieżę. Nawa główna była dużo szersza (9,4 metra) od wąskich naw bocznych (niecałe 4 metry szerokości).
Wschodnie skrzydło klauzury sąsiadowało z południowym ramieniem transeptu, z którym łączyło się w przyziemiu z zakrystią. Dalej znajdował się trójnawowy, pięcio lub sześcioprzęsłowy kapitularz o wymiarach około 11 x 8,2 metra, mocno wysunięty poza obręb skrzydła ku wschodowi. Pełnił on rolę reprezentacyjnej sali do codziennych zebrać konwentu pod przewodnictwem opata, na których rozważano najważniejsze dla opactwa sprawy. Zapewne od strony krużganka otwarty był ozdobnym portalem i być może flankującymi go przeźroczami, które zapewniały możliwość przysłuchiwania się obradom nowicjuszom i konwersom. W dalszej kolejności skrzydło wschodnie mieściło w przyziemiu dwunawową, podsklepioną fraternię, czyli miejsce prac ręcznych mnichów, wykorzystywane zwłaszcza w okresie zimowym (np. jako skryptorium). Na późniejszym etapie fraternia została powiększona o dużą, pięcioprzęsłową salę, wysuniętą ku wschodowi. Na południowo – wschodnim krańcu skrzydło zamykała dobudówka mieszcząca latryny. Zapewne podobnie jak w innych cysterskich klasztorach była ona połączona z dormitorium znajdującym się na piętrze skrzydła wschodniego.
Większą część skrzydła południowego zajmował refektarz, dość nietypowo dla cysterskich założeń klasztornych usytuowany dłuższymi bokami równolegle do wirydarza. Była to duża sala o długości około 32 metrów i szerokości 10 metrów, prawdopodobnie nie podzielona wewnątrz żadnymi kolumnami. Od wschodu z refektarzem sąsiadowało wąskie pomieszczenie o wymiarach 3,8 x 1,8 metra. Jako że w jego wnętrzu znajdował się kominek, przypuszczać można, iż była to kuchnia lub kalefaktorium. W tym drugim przypadku byłoby to pomieszczenie wykorzystywane do ogrzewania w zimowe okresy zmarzniętych braci i na przykład do upuszczania krwi, jak wierzono w celach zdrowotnych.
Skrzydła zachodnie w opactwach cysterskich tradycyjnie zarezerwowane były dla konwersów, czyli braci świeckich którzy pracowali fizycznie na klasztornych folwarkach i z tego powodu musieli mieć osobne dormitorium i refektarz z lepszym wyżywieniem. W skrzydłach zachodnich mieściły się również klasztorne spiżarnie (cellaria). Bezpośrednio z nawą południową kościoła sąsiadowało wąskie pomieszczenie mieszczące klatkę schodową prowadzącą na piętro do dormitorium, dalej długie pomieszczenie o wymiarach 20,4 x 8,7 metra, sąsiadujące na południu z poprzecznym korytarzem o szerokości 1,9 metra, łączącym się z krużgankiem i furtą prowadzącą na zewnątrz. Następną niedużą izbę zajmować mógł brat czuwający nad wejściem do klasztoru. Na wysokości refektarza mnichów znajdowało się kolejne duże pomieszczenie wielkości 20,7 x 7,3 metra. Było ono dwunawowe ze sklepieniem lub stropem podtrzymywanym przez cztery filary, których co ciekawe każda baza posiadała inny kształt. Sam koniec skrzydła południowego zajmowany był przez pomieszczenie wyposażone w odpływ na nieczystości.
Stan obecny
Dziś na miejscu średniowiecznego opactwa wznosi się nowożytny kompleks pałacowy. Od strony zewnętrznej nie pozostały żadne ślady ani po kościele klasztornym, ani po zabudowaniach klauzury. Te ostatnie ukryte są jednak w ograniczonej formie wewnątrz południowej części pałacu, gdzie znalazło się przyziemie dawnego skrzydła wschodniego, po którym pozostało sklepienie dwunawowej fraterni i mury bloku latrynowego. W trakcie badań archeologicznych odkryto także cztery bazy filarów dawnego skrzydła zachodniego i relikty pozostałych zabudowań klauzury oraz kościoła, dziś już całkowicie niewidocznych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Tenth report with inventory of monuments and constructions in the counties of Midlothian and West Lothian, Edinburgh 1929.