Historia
Wieża mieszkalna wzniesiona została na krótko przed 1423 rokiem, kiedy to po raz pierwszy odnotowano ją w źródłach pisanych. Budowę przeprowadził Archibald Douglas, earl Wigtown, sądząc po nazwie na miejscu starszej budowli mieszkalno – obronnej (auld wark). Po upadku rodu tzw. Czarnych Douglasów wieża przeszła w ręce szkockich monarchów, z których Jakub III w 1473 roku podarował ją swej żonie, Małgorzacie duńskiej. Od tamtego czasu służyła jako dworek myśliwski na czas polowań królów w lesie Ettrick. W 1486 roku oddana została w zarząd lordowi Hume, po którym tytuł i urząd odziedziczył jego syn Alexander.
W 1547 roku Newark zaatakowane zostało przez Anglików pod dowództwem lorda Graya z Wilton, lecz pomimo spalenia stajni nie udało im się zająć samej wieży. Powtórny atak przeprowadzony w następnym roku doprowadził już do całkowitego spalenia budowli. Zniszczone Newark w połowie XVI wieku przekazane zostało rodzinie Scottów, którzy sfinansowali odbudowę i prawdopodobnie wznieśli kamienny mur obronny wokół odbudowanej wieży.
W 1645 roku w pobliżu Newark miała miejsce bitwa pod Philiphaugh pomiędzy siłami rojalistycznymi markiza Montrose i zwycięskimi oddziałami protestanckimi pod dowództwem generała Davida Leslie. Także ze stanowisk muru obwodowego wieży zwolennicy Stewartów prowadzić mieli ostrzał do przeciwników, a po bitwie około stu rojalistycznych jeńców miało zostać na terenie Newark rozstrzelanych i złożonych w pobliżu w masowym grobie. Wieża brała udział w kolejnych walkach już w 1650 roku, w czasie starć z angielskimi oddziałami Olivera Cromwella. Po ich zakończeniu, pod koniec XVII wieku ówczesna właścicielka Newark, Anne Scott, księżna Buccleuch, naprawiła i zmodernizowała wieżę, jednak po jej śmierci budowla została opuszczona i popadła w ruinę.
Architektura
Newark usytuowano w zakolu rzeki Yarrow Water, nad jej wysokim brzegiem opadającym stromymi stokami na północy i wschodzie. Po stronie południowej różnica wysokości terenu wynosiła około 2 metry. Wieża otrzymała okazałą, masywną formę na planie prostokąta o wymiarach 19,8 x 12,2 metra, z dłuższymi bokami mniej więcej na linii wschód – zachód. Mury mieściły pięć kondygnacji (wraz z półpiętrem), spośród których przyziemie przykryte było sklepieniem kolebkowym, a pozostałe piętra rozdzielone płaskimi drewnianymi stropami. Oryginalne wejście mieściło się w elewacji północnej (od strony rzeki) na wysokości pierwszego piętra, dostępne więc było po drabinie lub zewnętrznych drewnianych schodach, które można było łatwo usunąć w razie zagrożenia. Być może ułatwiająca komunikację furta już w średniowieczu mieściła się też na poziomie przyziemia, po tej samej stronie. Wieżę wieńczyło osadzone na konsolach przedpiersie z krenelażem, ochraniające dookolną galerię obronną, która otaczała przykryte dwuspadowym dachem poddasze. Narożniki wieży przechodziły w rzadko spotykane w Szkocji czworoboczne wieżyczki – bartyzany, być może będące późniejszym dodatkiem.
Wewnątrz wieży komunikację pomiędzy wszystkimi kondygnacjami zapewniała częściowo spiralna, częściowo prosta klatka schodowa, osadzona w grubości muru północno – zachodniego narożnika. Dodatkowa, druga spiralna klatka schodowa mieściła się w narożniku południowo – wschodnim, jednak nie obsługiwała ona przyziemia. Najniższa kondygnacja była jednoprzestrzenna (14,6 x 6,7 metra), doświetlana jedynie trzema rozglifionymi do wnętrza otworami szczelinowymi, przeprutymi od wschodu, zachodu i południa. To oraz brak jakiegokolwiek wyposażenia wskazywałoby, iż pełniła rolę spiżarni. Podobną funkcję mogło mieć wydzielone drewnianym stropem pod sklepieniem półpiętro, choć umieszczony w jego ścianie wschodniej kominek zapewniać mógł warunki mieszkalne dla służby, tym bardziej, iż przy południowo – wschodniej klatce schodowej przejście wiodło do ciasnej latryny w grubości muru.
Pierwsze piętro wieży mieściło aulę (hall) w części wschodniej (11,3 x 7 metrów) oraz kuchnię w części zachodniej (2,4 x 7 metrów), które pierwotnie prawdopodobnie rozdzielone były drewnianą lub szkieletową ścianką działową. Ciasna kuchnia wyposażona była w wielki kominek – palenisko z siedziskiem i półką ścienną z jednej strony i dwoma komorami w grubości muru. Aula oświetlana była dwoma dużymi oknami od południa, osadzonymi w głębokich wnękach z bocznymi, kamiennymi siedziskami. W ścianie północnej znajdowało się wspomniane wejście do wieży, flankowane z lewej strony komorą w grubości muru, zapewne przeznaczoną dla strażnika. Kolejna komora (w późniejszym okresie podzielona na dwie) wypełniała narożnik północno – wschodni, zaś w ścianie wschodniej znajdował się kominek, obok którego zapewne stał pański stół.
Na poziomie drugiego piętra grubość murów wieży zmniejszała się z 2,7 do 2,1 metrów. W ich obrębie oryginalnie znajdowały się dwie komnaty przedzielone ścianką działową. Świadczyły o tym dwa osobne kominki osadzone w ścianie północnej, dwa okna w ścianie południowej, po jednym dla każdej komnaty, oraz naprzeciwległe komory latrynowe w grubości narożników południowo – zachodniego i północno – wschodniego. Dzięki dwóm klatkom schodowym, komnaty miały też zapewnione niezależne dojście, bez potrzeby przeszkadzania mieszkańcom drugiej z nich. Trzecie piętro wieży miało podobny układ. Podobnie mieszkalne funkcje, zapewne najbardziej surowe w całym budynku, mogło pełnić dogrzewane kominkiem poddasze.
Prawdopodobnie w XVI wieku wieża otoczona została kamiennym murem, wielobocznie załamanym i nieregularnym w planie, wydzielającym obszar o wymiarach około 50 x 61 metrów. Jego grubość wynosiła około 1,5 metra, wysokość zaś co najmniej 3,3 metra. W części południowej, najbardziej zagrożonej atakiem, mur tworzył wykuszową, czworoboczną basztę, wysunięta w przedpole by mogła flankować kurtyny po swoich bokach. Miała ona dwie kondygnacje mieszczące małe czworoboczne pomieszczenia wyposażone w latryny i owalne otwory strzeleckie. Podobne, lecz większe ryzalitowe wysunięcie muru znajdowało się po stronie wschodniej. Po stronie zachodniej natomiast znajdowała się brama wjazdowa, mają formę lekko wysuniętego przed elewacje kurtyn ryzalitu bramnego z przejazdem pośrodku. Nie licząc sąsiadującej z nadrzecznymi stokami kurtyny północnej, pozostałe partie muru przeprute były otworami strzeleckimi, przystosowanymi do użycia ręcznej broni palnej.
Stan obecny
Wieża Newark przetrwała do czasów współczesnych w formie trwałej ruiny z zachowanymi do prawie pełnej wysokości murami obwodowymi, ale bez zniszczonych podziałów międzykondygnacyjnych, za wyjątkiem sklepionej kondygnacji przyziemia. W dużej części zawaliło się przedpiersie, choć widoczne są wciąż czworoboczne bartyzany. W elewacji południowej znajdują się duże dziury po zniszczonych otworach okiennych, niestety widoczne są również pęknięcia muru (narożnik południowo – wschodni). Część okien została przekształcona w XVII wieku (trzecie piętro). W dużo gorszym stanie zachował się otaczający wieżę XVI-wieczny mur obronny, choć miejscami po stronie południowej sięga on jeszcze wysokości około 3 metrów. Konieczne prace renowacyjne tego cennego późnośredniowiecznego zabytku przeprowadzono około 2008 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, An Inventory of the Ancient and Historical Monuments of Selkirkshire with the fifteenth report of the commission, Edinburgh 1957.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume I, south-east Scotland, Edinburgh-London 1962.