Historia
Wieża Neidpath, pierwotnie zwana Jedderfield, zbudowana została pod koniec XIV wieku z fundacji rodu Hay z Yester, który wszedł w posiadanie miejscowych dóbr na początku tamtego stulecia, na skutek koligacji małżeńskich z normańskim rodem Fraser. Inicjatorem budowy prawdopodobnie był zmarły około 1389 – 1392 roku sir William de Hay. W rękach jego potomków wieża pozostawała aż do 1686 roku, przechodząc przynajmniej dwukrotnie rozbudowę w XVI wieku.
W 1645 roku Neidpath zostało obsadzone rojalistycznymi wojskami Jamesa Grahama, markiza Montrose, ale najpewniej nie doszło wówczas do żadnych walk i obyło się bez zniszczeń. Już jednak pięć lat później wieża została uszkodzona w trakcie starć z oddziałami Olivera Cromwella i ostrzału prowadzonego zza rzeki Tweed. Napraw i przekształceń wnętrz oraz zabudowań na dziedzińcu podjął się w latach 60-tych XVII wieku John Hay, drugi earl Tweeddale. Jednak niedługo później popadł on w długi i sprzedał wieżę Williamowi Douglasowi, pierwszemu diukowi Queensberry, który zakupił Neidpath dla swego drugiego syna, earla March.
Członkowie rodu Douglasów zamieszkiwali wieżę przez większość XVIII stulecia i choć dokonywali pomniejszych prac remontowych i modernizacji, to około 1790 roku Neidpath znajdowało się w tak złym stanie, iż zawalił się jeden z narożników wieży. W pierwszych latach XIX wieku budowla przeszła na earlów Wemyss, którzy powstrzymali postępującą degradację zabytku.
Architektura
Wieżę wzniesiono w zakolu rzeki Tweed, tuż nad skalistą i stromą skarpą, sięgającą nawet do 24 metrów wysokości po stronie zachodniej, a niewiele niższą i również pokrytą skalnymi ostańcami od północy i południa. Dolina rzeki zabezpieczała Neidpath z trzech kierunków, natomiast jedyna dogodna droga dojazdowa możliwa była od strony północno – wschodniej, gdzie cypel łączył się z resztą pofałdowanego terenu. Niedogodnością mogło być gwałtowne podwyższenie terenu po stronie północnej, uformowane w podłużny grzbiet w odległości około 50-100 metrów od wieży, skąd można było łatwo prowadzić ostrzał budowli, zwłaszcza od momentu rozwoju broni palnej. Zagrożeniem dla wieży było ponadto wzgórze o łagodnych stokach na przeciwnym brzegu rzeki Tweed, zamykające dolinę od strony południowej.
Wieża otrzymała w planie kształt zbliżony do litery L, z głównym blokiem o długości 18,9 metrów, w przybliżeniu usytuowanym dłuższymi bokami na linii północ – południe, oraz z mniejszym skrzydłem po stronie zachodniej, szerokim na 9,1 metra, wysuniętym w najbardziej wystającą część skalnego cypla. Cechą charakterystyczną wieży był ukośny rzut wszystkich murów, czego jedynym wyjaśnieniem byłaby konieczność dostosowania się do formy terenu. Ściany były bardzo masywne, przekraczające nieco 3 metry grubości, zaokrąglone w narożnikach. Elewacje przepruto nielicznymi, w większości małymi czworobocznymi oknami oraz szczelinowymi otworami strzeleckimi i doświetlającymi. Zwieńczenie wieży miało oryginalnie formę założonego na wysokości nieco ponad 18 metrów przedpiersia z krenelażem, ochraniającego dookolną galerię obronną otaczającą murowane poddasze. Poddasze osobne było dla głównego bloku i bocznego skrzydła. Podobnie jak bartyzany wieńczące wschodnie narożniki wieży, było dodatkiem wprowadzonym pod koniec XVI wieku.
Najważniejsze, obszerne pomieszczenia znajdowały się w głównym bloku wieży, natomiast skrzydło zarezerwowane było dla komnat prywatnych i pomocniczych pomieszczeń. Dodatkową przestrzeń zapewniały liczne komory i wnęki umieszczone w grubości masywnych murów. Komunikację pomiędzy wszystkimi kondygnacjami zapewniała zlokalizowana w narożniku głównego bloku wieży i skrzydła spiralna klatka schodowa. Przemieszczanie się ułatwiały także pomocnicze schody południowo – wschodnie w głównym bloku wieży łączące dwie najniższe kondygnacje oraz schody północno – wschodnie wiodące od pierwszego piętra w górę.
Wejście do wieży umieszczono co prawda na poziomie parteru, ale za to z bezpiecznej południowej strony, tuż nad skarpą opadającą ku rzece. Prowadziło ono do krótkiego przedsionka w grubości muru, zamykanego tradycyjnie z dwóch stron drzwiami lub drzwiami i żelazną kratą, po którego prawej stronie znajdowała się mała komora, prawdopodobnie przeznaczona dla strażnika, a po lewej stronie spiralna klatka schodowa łącząca wszystkie kondygnacje. Idąc na wprost osiągało się natomiast pomieszczenie głównego skrzydła wieży. Było ono przykryte sklepieniem kolebkowym, jednak na tyle wysoko, iż możliwe było wstawienie dodatkowego półpiętra wydzielonego drewnianym stropem. Obie te kondygnacje pełniły funkcje gospodarcze jako magazyny i spiżarnie, przy czym w niższej kondygnacji mieściła się także wykuta w skale głęboka studnia, oraz zachodnia furta sąsiadująca z małą komorą w grubości muru. Boczne skrzydło na najniższym poziomie pierwotnie nie miało połączenia z pomieszczeniem głównego skrzydła, gdyż mieściło ciemną, podsklepioną celę więzienną, wyposażoną jedynie w odpływ latryny (jej kanał łączył się z odpływami innych latryn jakie musiały funkcjonować w tym pionie na wyższych kondygnacjach). Dostęp do lochu prowadził poprzez właz w sklepieniu z poziomu półpiętra, gdzie znajdowała się podsklepiona, ogrzewana kominkiem komnata, być może przeznaczona dla straży. Jej wyposażenie składało się z trójkątnie zwieńczonej ukośnymi ościeżami półki ściennej, zamykanej drewnianymi drzwiczkami, oraz dostępnej ostrołucznym portalem latryny z wnęką na świecę.
Pierwsze piętro głównego skrzydła wieży wypełniała okazała, wysoka komnata reprezentacyjna (hall) o wymiarach 11,9 x 6,4 metra, przykryta sklepieniem kolebkowym i ogrzewana dużym kominkiem osadzonym w ścianie północnej. Północna część auli stała na podwyższeniu (około 0,4 metra), tradycyjnie przeznaczonym na stół lorda. Światło słoneczne zapewniały mu dwa okna wschodnie o głębokich wnękach oraz okno zachodnie, pierwotnie wyposażone w boczne, kamienne ławy oraz ostrołucznie zamkniętą półkę ścienną. Po lewej stronie kominka w grubości muru umieszczono drugą spiralną klatkę schodową, zapewne mającą bardzie prywatny charakter, przeznaczoną dla właścicieli wieży, połączoną tylko z górnymi mieszkalnymi kondygnacjami. W grubości muru południowego auli pierwotnie mieściła się komora, a nad nią wysoko przebite okno. Komora prawdopodobnie zapewniała dostęp do podwieszanej na kamiennych wspornikach hurdycji, zlokalizowanej tuż nad wejściem do wieży, okno natomiast najpewniej oświetlało galerię, czy też rodzaj balkonu górującego nad południową częścią komnaty reprezentacyjnej. Tradycyjnie dolna część galerii stanowiła rodzaj przedsionka oddzielonego drewnianym przepierzeniem od głównej części auli, w którym stała służba i który oddzielał komnatę od gwaru kuchni. W narożniku południowo – wschodnim auli znajdowały się w murze na różnych poziomach dwie kolejne komory oraz zakończenie pomocniczych schodów z przyziemia, przy czym jedna z powyższych komór była największą w wieży, o wymiarach około 2,3 x 2,6 metra i wysokości ponad 3 metrów. Od zachodu aula sąsiadowała z kuchnią umieszczoną w bocznym skrzydle, pierwotnie dostępną zarówno z auli jak i z głównej klatki schodowej. Była ona wyposażona w kominek – palenisko oraz zwieńczona drewnianym stropem nad którym znajdowało się dodatkowe półpiętro.
Drugie piętro wieży prawdopodobnie początkowo było najwyższą kondygnacją, lecz po podwyższeniu wieży w XVI wieku wstawiony został drewniany, płaski strop nad którym najwyższą kondygnację poddasza zwieńczono sklepieniem kolebkowym. Główne skrzydło wieży na poziomie drugiego piętra prawdopodobnie pierwotnie było jednoprzestrzenne, podobnie jak komnata w bocznym skrzydle. Ta druga zapewnione miała niezależne wejście krótkim korytarzykiem w grubości muru z głównej klatki schodowej. Ciekawym dodatkiem była mała, podłużna, przykryta sklepieniem kolebkowym komora, wciśnięta w grubość zachodniego muru głównego skrzydła pomiędzy pierwszym a drugim piętrem. Doświetlana tylko jedną szczeliną, wyposażona w dwie zamykane drzwiczkami półki ścienne, dostępna była wyłącznie za pomocą północnej klatki schodowej. Przypuszczalnie przeznaczona była na mały skarbiec lub trudno dostępny schowek do gromadzenia przez właścicieli najbardziej wartościowych rzeczy.
Po stronie wschodniej wieża sąsiadowała z czworobocznym, lekko wydłużonym w planie dziedzińcem, w średniowieczu zapewne zabezpieczonym jedynie obwarowaniami drewnianymi. W jego obrębie mieścić się musiały zabudowania gospodarcze i pomocnicze: stajnie, browar, kuźnia, spichrze, domy służby itp. W XVI wieku w narożniku południowo – wschodnim zbudowany został trapezowaty w planie budynek, sąsiadujący od północy z bramą wjazdową.
Stan obecny
Wieża to dziś cenny przykład średniowiecznej budowli mieszkalno – obronnej, powiększonej w XVI wieku, niestety z wnętrzem przekształconym dość mocno w XVII wieku, kiedy to zmieniono podziały na pomieszczenia, wstawiono dodatkową kondygnację pod sklepieniem auli, przebito nowe wejście wschodnie, wstawiono nową, dużą klatkę schodową w narożnik południowo – wschodni, oraz przebito nowe i powiększono stare okna. Co więcej częściowemu zawaleniu uległ narożnik bocznego skrzydła, a przekształcone zostały zabudowania na dziedzińcu przed wieżą. Obecnie zabytek znajduje się w rękach prywatnych służąc jako hotel i miejsce okazjonalnych imprez.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Peeblesshire, An Inventory of the Ancient Monuments, volume 2, Edinburgh 1967.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume I, south-east Scotland, Edinburgh-London 1962.