Historia
Broch Mousa podobnie jak inne tego typu konstrukcje na Szetlandach, wzniesiony został pod koniec epoki żelaza, czyli w ostatnich stuleciach przed naszą erą. Była to budowla mieszkalno – obronna, wzniesiona w celu ochrony dobytku i życia członków klanu lub rodziny oraz z obawy przed uprowadzeniem i popadnięciem w niewolę. Wzniosła go miejscowa ludność tworząca społeczność żyjącą głównie z wypasu bydła i owiec, mniejszych upraw rolniczych, rybołówstwa i polowań na dzikie zwierzęta. Jako, iż bydło stanowiło wówczas wyznacznik bogactwa, próba jego ochrony przed ciągłymi najazdami rabunkowymi mogła być jednym z impulsów do podjęcia się budowy tego typu konstrukcji.
Wczesna historia Mousa nie jest znana, gdyż broch nie pozostawił po sobie śladów w źródłach pisanych. Na podstawie badań archeologicznych i architektonicznych wiadomo jedynie, iż funkcjonował przynajmniej w dwóch fazach. Przestał być zamieszkiwany około I lub II wieku n.e., prawdopodobnie ze względu na postępujące wówczas zmiany społeczne i zmniejszenie zagrożenia najazdem lub z powodu uznania budowli za niespełniającą wymagań ówczesnego bezpiecznego i wygodnego życia.
Kilka stuleci po porzuceniu broch najpewniej wciąż nadawał się do wykorzystania. Skandynawska saga orkadzka (Orkneinga Saga) pozostawiła informację o wydarzeniach z 1153 roku, kiedy to niejaki Erlend porwać miał Margaret, matkę earla Harolda i uwieźć ją do Moseyarborgu, gdzie zawczasu przygotował sobie siedzibę. Earl Harold obległ wieżę, lecz nie odważył się na bezpośredni atak. Ostatecznie obydwie strony pogodziły się a Erlend poślubił Margaret.
Architektura
Broch zbudowany został na zachodnim, skalistym ale płaskim brzegu wyspy Mousa, uformowanym w niewielki cypel, chroniony od strony wschodniej niewysokim wzgórzem. Wzniesiono go z układanych bez użycia zaprawy, nieobrobionych, w większości płaskich kamieni, przy wykorzystaniu także większych głazów w dolnych partiach. Otrzymał w planie kształt koła o zewnętrznej średnicy 15,2 metra. Jako, że wewnętrzna średnica wyniosła jedynie 5,5 metra, Mousa był jednym z masywniejszych brochów jakie się zachowały do czasów współczesnych. Jego pierwotna wysokość dochodziła do nieco ponad 15 metrów wysokości, przy czym w górnej partii średnica zmniejszała się do około 12,2 metrów, a całość na skutek zwężenia murów otrzymała charakterystyczny butelkowy kształt. W odległości około 6 metrów od wieży wzniesiony został otaczający ją, gruby na 2,3 metra mur, choć nie ma pewności czy był on współczesny z brochem.
Wejście do wieży utworzono po stronie zachodniej, a więc skierowane było w stronę morza. Miało ono nadproża na wysokości około 1,6 metra, 4,9 metra długości, a w około połowie przejścia posiadało zamykane na rygiel drzwi. Blokowała je drewniana belka osadzana w otworze w murze. Za drzwiami przejście poszerzało się z około 1,1 do 1,5 metra, lecz na jakimś etapie funkcjonowania (zapewne pod koniec epoki żelaza) korytarz poddawany był przeróbkom i poszerzany. Dość nietypowo dla brochów nie łączył się on w grubości muru z bocznymi komorami, tradycyjnie uważanymi za stróżówki, lecz prowadził jedynie do centralnego pomieszczenia. Inną wyróżniającą go cechą było zwieńczenie rodzajem płytkiego sklepienia kolebkowego, zamiast prostych, zachodzących na siebie kamiennych płyt, a także duża wysokość wejścia, dochodząca do nieco ponad 1,5-1,6 metra.
Wewnętrzne elewacje wieży zaopatrzone zostały w dwie odsadzki muru: na wysokości 2,1 i 3,7 metra. Wykorzystywano je do zamontowywania drewnianych stropów tworzących górne kondygnacje, które prawdopodobnie podtrzymywane były także przez drewniane słupy pośrodku pomieszczenia. Przypuszczać można, iż piętra pełniły funkcje mieszkalne, przyziemie na którym znajdowało się palenisko i zbiornik na wodę służyło celom gospodarczym (gotowanie, prace domowe w okresie zimowym itp.) zaś trzy boczne komory w grubości muru były podręcznymi spiżarniami.
Główne pomieszczenie wieży łączyło się ze wspomnianymi trzema mniejszymi komorami o podobnej do siebie wielkości, osadzonymi w grubości muru. Dostępne były one po przekroczeniu progów umieszczonych na wysokości 0,7 metra ponad podłogą centralnego pomieszczenia. Powyżej wejść ściany przepruto wysokimi, zwężającymi się u góry otworami, poprzedzielanymi poziomo układanymi płaskimi kamieniami, prawdopodobnie mającymi na celu doświetlenie bocznych komór i lepszą ich wentylację. Ich zadaniem mogło być także odciążenie nadproży, znajdujących się w dolnej części wysokich i masywnych murów. Północna komora miała wymiary 4,3 x 1,5 metra oraz 3,3 metra wysokości. W jej wnętrzu w ścianach na wysokości 0,9 metra utworzono cztery ścienne półki. Komora wschodnia i południowo – zachodnia były podobne, ale ta ostatnia miała tylko trzy półki ścienne. Wnęki takie, rozdzielane horyzontalnie dużymi płaskimi kamieniami, umieszczono też w głównym pomieszczeniu brocha, były tam jednak większe i głębsze.
Poza komorami w grubości murów brocha umieszczono sześć lub siedem poziomów galerii o szerokościach od 0,4 do 1,1 metra i wysokościach od 1,2 do 1,7 metra, dostępnych za pomocą będących ich przedłużeniem schodów i doświetlanych także wspomnianymi wysokimi otworami. Galerie wypełniały przestrzeń pomiędzy dwiema koncentrycznymi ścianami brocha, połączonymi ze sobą (i usztywnionymi) poziomymi rzędami dużych, płaskich kamieni. Każdy rząd tworzył w ten sposób podłogę jednej galerii i dach drugiej galerii, chociaż podłoga najniższej (znajdującej się na solidnej podstawie muru) została wyłożona gruzem. Wejście do galerii znajdowało się na poziomie pierwszej odsadzki muru obwodowego (2,1 metra nad podłogą przyziemia), było więc dostępne z pierwszego piętra wieży. Za nim po lewej stronie mieściła się w grubości muru nieduża komora, być może przeznaczona dla straży. Była ona wyposażona w jedną półkę ścienną i usytuowana dokładnie nad wejściem do wieży. Po prawej stronie rozpoczynała się natomiast galeria ze schodami pnącymi się w górę brocha, przerywanymi dwoma podestami: jednym na wysokości około 5 metrów, a drugim w pobliżu obecnego szczytu wieży. Przypuszcza się, iż broch zwieńczony był stożkowatym dachem krytym strzechą, chociaż nie jest jasne jak zostało to rozwiązane. Problemem mogły być uszkodzenia przez ciężar dachu górnych części ścian, wzniesionych z układnego bez zaprawy kamienia.
Na późniejszym etapie funkcjonowania wieży w przyziemiu brocha przy ścianach wstawiono kamienną ławę, czy też platformę o wysokości pół metra, a wewnętrzne elewacje obłożono grubą na 0,6 metra kamienną okładziną. Pomimo ciasnego wnętrza broch został więc wyposażony, czy też przebudowany w małe okrągłe domostwo z trzema kamiennymi filarami podtrzymującymi wewnątrz dach. Wiązać się to musiało z usunięciem z wnętrza starszych drewnianych konstrukcji podtrzymujących kondygnacje.
Stan obecny
Broch na wyspie Mousa dzierży dziś palmę pierwszeństwa jako najlepiej zachowana tego typu budowla, a zarazem najkompletniejszy zabytek z epoki żelaza, sięgający obecnie wysokością 13,3 metra. Zapewne zawdzięcza on to wyjątkowo masywnym murom i relatywnie niedużej wewnętrznej średnicy, dzięki którym cała budowla okazała się bardzo stabilna i trwała (wiele innych brochów na różnych etapach funkcjonowania doświadczało mniejszych lub większych zawaleń). Wieża uniknęła znaczniejszych przekształceń, jedynie jej otwór wejściowy i korytarz zmodernizowano na początku XX wieku, wymieniając kamienie nadproża. Broch dostępny jest łodzią kursującą z miasteczka Sandwick, usytuowanego na głównej wyspie Szetlandów. Znajduje się pod opieką Historic Scotland i jest udostępniony dla zwiedzających, włącznie z możliwością wejścia do wnętrza i na górną platformę widokową.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Armit I., Towers in the North: The Brochs of Scotland, Stroud 2002.
Ritchie J., Brochs of Scotland, Aylesbury 1988.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland. Twelfth report with an inventory of the ancient monuments of Orkney & Shetland, volume III, inventory of Shetland, Edinburgh 1946.