Historia
Romański kościół w Monymusk zbudowany został pod koniec XII wieku, na miejscu które już od wczesnego średniowiecza związane było z celtycką chrześcijańską społecznością. W 1170 roku osiąść tu mieli eremici Culdee, dla których earl Mar ufundować miał klasztorne zabudowania. Po pewnym czasie, przed 1245 rokiem, na skutek sporów z biskupem St Andrews, zostali oni przekształceni w konwent augustiański z przeorem i jedenastoma kanonikami.
Klasztor augustiański funkcjonował przy kościele przez całe średniowiecze, lecz u jego schyłku targany był wewnętrznymi konfliktami, a dodatkowo w 1554 roku na skutek zaniedbań ostatniego przeora spłonął. Przeorem tym był niejaki John Elphinstone, później powieszony z powodu wielu występków. Pozostali kanonicy byli zbyt biedni by przeprowadzić odbudowę, dlatego konwent rozwiązano, a jego zabudowania rozebrano z przeznaczeniem na materiał budowlany. Kościół ocalał, gdyż zaczął służyć miejscowej społeczności jako siedziba parafii.
W 1822 roku przebudowana została wieża kościoła, którą zwieńczono pseudokrenelażem. W kolejnych latach XIX wieku przebudowano nawę do której dostawiono kaplicę i zakrystię, oraz przekształcono znacznie prezbiterium, skrócone o około 2/3 swej pierwotnej długości.
Architektura
Kościół pierwotnie składał się z wydłużonego, jednonawowego korpusu na planie prostokąta o długości około 13,7 metrów i szerokości około 6,2 metra do którego od zachodu na osi przylegała prawie kwadratowa w planie wieża o wymiarach 6,7 x 7 metrów. Po wschodniej stronie kościół już w XII wieku musiał posiadać najpewniej czworoboczne i wydłużone prezbiterium, gdyż korpus zakończony był tam romańską arkadą tęczy o szerokości 2,6 metra. Była ona flankowana dwoma dużymi półkolumnami i czterema mniejszymi wałkami (po dwa od północy i południa, a zarazem po jednym z każdej strony dużej półkolumny). Wszystkie one zwieńczone były kielichowatymi kapitelami, które dźwigały uskokową, półkolistą arkadę. Druga półkolista arkada o szerokości 2,7 metra łączyła nawę z podwieżową kruchtą, dostępną od zachodu przez prosty, klińcowy portal o półkolistym zamknięciu.
Stan obecny
Najstarsze, romańskie partie kościoła obejmują dziś dolną część wieży oraz wschodnią ścianę nawy wraz z łukiem tęczy. Być może z okresu tego pochodzą także fragmenty południowej i północnej ściany nawy, w której od południa przepruto nowożytne, duże okna, a od północy dostawiono spory aneks kapliczny i małą nowożytną zakrystię. Mury prezbiterium, nie licząc przekształconej ściany wschodniej, mogą pochodzić z XII/XIII wieku, lecz najpewniej zostały skrócone. Wewnątrz kościoła obecnie można obejrzeć kilka wczesnośredniowiecznych piktyjskich płaskorzeźbionych kamieni.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 1, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.