Historia
Nie ma pewności kto w XIII wieku wzniósł pierwszą budowlę mieszkalno – obronną w Lochranza. Wyspa Arran znajdowała się wówczas na pograniczu wpływów Szkocji i Norwegii, będąc w posiadaniu niejakiego Sweena, który na początku tamtego stulecia wżenił się w irlandzki ród królewski Connacht, klan O’Connor, i balansował pomiędzy oboma państwami. Był on także lordem Knapdale w Argyll, rezydował zaś głównie w swym zamku Sween. Jego syn, Dugald MacSween, mieszkał na pobliskim zamku Skipness, budowli bardzo podobnej do tej wzniesionej w Lochranza.
W 1266 roku Norwegia sprzedała zachodnie wyspy (Isles) Królestwu Szkocji. Król Aleksander III podarował wówczas Arran Walterowi Stewartowi, earlowi Menteith, który zapewne osadził w Lochranza tylko miejscowego zarządcę, a sam przebywał tam jedynie okazjonalnie. Gdy w 1371 roku jego potomek Robert II Stewart obrany został królem Szkocji, Lochranza stała się własnością monarszą, wykorzystywaną przez władców głównie jako dwór myśliwski oraz w czasie krótkich pobytów w trakcie kampanii wojennych. Pod koniec XV wieku musiał przebywać tam król Jakub IV, walczący z lordami Isles i potężnym klanem MacDonaldów.
W 1452 roku miejscowe dobra odkupił od Jakuba II earl Eglinton z rodu Montgomery. Przedstawiciele tej możnej rodziny przebudowali w XVI wieku starą budowlę mieszkalno – obronną, przekształcając ją w późnośredniowieczną wieżę mieszkalną, typową dla szkockiego budownictwa tego okresu. W niespokojnym, pełnym polityczno – religijnych konfliktów XVII wieku, była ona w 1614 roku zajmowana przez oddziały królewskie, a w latach 50-tych przez angielskie oddziały Cromwella. Pomimo tego jeszcze na początku XVIII stulecia pełniła funkcje mieszkalne, kiedy to kupiła ją rodzina Hamilton. W kolejnych latach Lochranza podupadła i na przełomie XVIII i XIX wieku została opuszczona.
Architektura
Budowlę usytuowano na bardzo wąskim i niskim cyplu, wcinającym się w wody niewielkiej, otoczonej wzgórzami zatoki, leżącej w północnej części wyspy Arran. Pierwotnie w XIII wieku był to prostokątny w planie budynek (ang. hall house) o wymiarach 20,1 x 10 metrów, z wysokością sięgającą jedynie około 7,5 metra. Wejście do niego prowadziło poprzez dwoje drzwi. Jedne ulokowane były na poziomie gruntu w ścianie południowej, drugie natomiast umieszczone były na wysokości piętra w ścianie wschodniej, gdzie dostępne były poprzez zewnętrzne drewniane schody. Schody te lub ewentualnie drabinę można było łatwo usunąć w razie zagrożenia, odcinając się szybko od napastników. Także dolne wejście było chronione. Intruzi mogli być ostrzeliwani z otworu w stropie, drewniane schody wiodące wewnątrz na piętro mogły być wciągnięte na górę, a drzwi najpewniej blokowano ryglem. Dodatkowo cały budynek zwieńczony był galerią obronną ukrytą za przedpiersiem z krenelażem. Wewnątrz dolna kondygnacja budynku służyła celom gospodarczym, zaś piętro wypełniała reprezentacyjna aula (ang. hall) i prywatna komnata mieszkalna. Dodatkową przestrzeń mieszkalną mogły zapewniać pomieszczenia na poddaszu.
Przebudowa z XVI wieku doprowadziła do podwyższenia budynku o dwie kondygnacje oraz powiększenia go o czworoboczną, niedużą wieżę o wymiarach 4,7 x 5 metra, dostawioną do narożnika w południowej części ściany zachodniej. Obydwa stare wejścia zostały wówczas zamurowane, zastąpione przez pojedynczy portal umieszczony w przyziemiu elewacji zachodniej. Jego obronę zapewniał nadwieszony nad nim kamienny wykusz oraz otwory strzeleckie flankujące wejście od strony narożnej wieży. Po podwyższeniu budynek pozbawiony został przedpiersia z galerią obronną, gdyż przykryły go wysokie, dwuspadowe dachy. Jedynie w narożniku południowo – zachodnim umieszczono obłą bartyzanę o funkcji strażniczej, a narożnik północno – zachodni uformowano w czworoboczną wieżyczkę będącą zakończeniem klatki schodowej. Przedpiersie z dookolną galerią dla straży otrzymała natomiast narożna wieża południowo – zachodnia, wyższa o jedną kondygnację od reszty budynku.
Wnętrze przebudowanej wieży mieszkalnej na poziomie przyziemia zajmowane było przez dwie małe, sklepione kolebkowo komory w partii północnej oraz duże, niepodsklepione pomieszczenie wypełniające środkową i południową część budynku. Jego skrajna południowa część została odgrodzona ścianką, która uformowała korytarz wiodący do schodów osadzonych w grubości muru południowo – wschodniego narożnika. Drugim sposobem przedostania się na pierwsze piętro oraz na wyższe kondygnacje, była spiralna klatka schodowa, osadzona także w grubości muru, w ścianie zachodniej, tuż obok wejścia do budynku. Mała sklepiona komora wypełniająca narożną wieżę najpewniej pełniła rolę celi więziennej, gdyż zamykana była od zewnątrz ryglem.
Pierwsze piętro w południowej części budynku zajmowane było przez obszerną aulę o wielkości 10,5 x 7 metrów, z nieco ponad półmetrowym podwyższeniem po stronie południowej, gdzie zapewne znajdował się główny stół earla. Z podestu krótki korytarz prowadził do wiodącej w górę spiralnej klatki schodowej, a dalej do pomieszczenia w narożnej wieży (nad celą więzienną), najpewniej prywatnej komnaty, do której earl mógł się udać uciekając od zgiełku uczty w auli. Obok, mała wnęka w grubości muru połączona była włazem z dolną kondygnacją, dzięki czemu szybko transportowano beczki z winem na pański stół. Obie kondygnacje łączył także kamienny zlew i odpływ. Ogrzewanie głównej komnaty reprezentacyjnej zapewniać musiał kominek, którego umiejscowienie w południowej części sali najpewniej wyznaczała podłoga, wyłożona na półtorametrowej szerokości kamiennymi płytami, w odróżnieniu od pozostałej części drewnianej. Północno – zachodni narożnik auli połączony był ze spiralną klatką schodową, pośrodku zaś ściany północnej znajdował się otwór do podawania dań i trunków z przyległej kuchni. Północno – wschodni narożnik łączył się korytarzem w grubości muru z kuchnią oraz ze wspomnianymi powyżej schodami ze spiżarni. W korytarzu umieszczono latrynę oraz na wysokości schodów prawdopodobnie także drugie, gospodarcze wejście do budynku (musiało ono być dostępne poprzez dostawiane zewnętrzne, drewniane schody). Drugie i trzecie piętro budynku posiadało podobny układ jak pierwsze, lecz miejsce auli i kuchni zajmowały tam ogrzewane kominkami komnaty mieszkalne.
Stan obecny
Wieża mieszkalna zachowała się w stanie trwałej, niezadaszonej ruiny, w formie jaką uzyskała na skutek XVI-wiecznej przebudowy. Jej grube mury zachowały się praktycznie na długości całego obwodu, za wyjątkiem obniżonego, zniszczonego narożnika północno – wschodniego. Nie przetrwały także podziały kondygnacyjne w głównym bloku wieży, widoczne jest jedynie sklepienie przyziemia komory północno – zachodniej. Najokazalej prezentuje się dziś narożna wieża południowo – zachodnia, zadaszona, posiadająca od wschodu klatkę schodową. Przetrwał także w całości wykusz chroniący wejście do budynku. Lochranza znajduje się pod opieką Historic Scotland i udostępniona jest dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
Salter M., The castles of western and northern Scotland, Malvern 1995.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume V, north and west Scotland, Edinburgh 1986.