Historia
W trzeciej ćwierci XII stulecia na ziemiach po północnej stronie miasta Dumfries założony został żeński klasztor benedyktynek, ufundowany przez Uchtreda, syna Fergusa, lorda Galloway. Funkcjonował on do 1389 roku, kiedy to na prośbę Archibalda Grim, earla Douglas, papież zezwolił biskupowi Glasgow na zniesienie konwentu i ustanowienie na jego miejscu kolegiaty. Oficjalnym powodem były zarzuty earla o rzekome łamanie przez siostry ślubów czystości.
Na początku XV wieku kolegiata składała się z prepozyta i dwunastu kanoników. Pierwszym prepozytem wyznaczony został w 1404 roku niejaki Elias, po nim natomiast funkcję tą objął Cairns, który do pomocy miał ośmiu kanoników, dwudziestu czterech księży (beadsman) oraz kapelana (chaplain). Wielu z prepozytów Lincluden osiągnęło ważne stanowiska i wpływy. Przykładowo zmarły w 1446 roku John Cameron został biskupem Glasgow, zmarły w 1458 roku John Winchester obrany został biskupem Moray, a William Steward w pierwszej połowie XVI wieku został biskupem Aberdeen. Ostatnim prepozytem był Robert Douglas dzierżący swój urząd 40 lat przed zwycięstwem w Szkocji reformacji. Jak wielu innych w tym okresie starał się on dysponować majątkiem kolegiaty dla własnych korzyści, co spotykało się z oporem prebendarzy.
W 1560 roku, w momencie triumfu w Szkocji reformacji, kościół kolegiacki prawdopodobnie nie ucierpiał w trakcie rozruchów, gdyż msze odprawiano w nim do 1586. Już w 1565 roku Lincluden przemieniono jednak w baronię, która przeszła na własność earla Nithsdale. W XVII i XVIII wieku, pomimo wyjątkowo bogatego wystroju, kościół popadł w zaniedbanie i obrócił się w ruinę, której degradacja niestety przyśpieszona została rozbiórkami w celu pozyskania materiałów budowlanych.
Architektura
Kolegiatę usytuowano w zakolu utworzonym przez łuk rzeki Cluden wpadającej po stronie wschodniej do meandrującej rzeki Nith. XV-wieczny kościół składał się z nawy głównej o wymiarach 17,1 x 6,1 metra oraz czworobocznego prezbiterium o zbliżonej szerokości (13,4 x 6 metrów). Po południowej stronie nawy głównej mieściła się tak samo długa nawa boczna, nadająca całej budowli niesymetrycznego wyglądu, o ile podobna boczna nawa nie istniała także po stronie północnej. Dodatkowo bryłę kościoła urozmaicał transept oraz wieżyczka schodowa, wstawiona w kąt między prezbiterium a południowe ramię transeptu. Całość wzmocniona była od zewnątrz przyporami, pozbawionymi uskoków, ale ozdobionymi krótkimi gzymsami pokrytymi dekoracją roślinną i prawdopodobnie zwieńczonymi sterczynami.
Wewnątrz nawy rozdzielone były czterema arkadami podtrzymywanymi przez trzy filary i dwa półfilary przyścienne. Chór ze stallami kanoników, zajmujący zachodnią część prezbiterium, oddzielony był od przeznaczonej dla świeckich nawy kamiennym lektorium z szerokim, profilowanym przejściem o zaoblonych górnych narożnikach, ponad którym znajdowała się także bogato profilowana, ostrołuczna arkada. Arkadę i portal przegrody lektorium rozdzielił gzyms, którego górny rząd ozdobiono szeregiem małych wyrzeźbionych postaci, przedstawiających anioły ze złożonymi rękami i twarze cherubinów pomiędzy nimi. Dolny rząd zawierał grupy figur ilustrujących sceny z życia Chrystusa. Występ gzymsu w stronę nawy zapewnił miejsce na podstawę drewnianego balkonu – galerii, dostęp do którego bez wątpienia uzyskiwany był przez wystający stopień przy progu portalu, komunikującego się ze wspomnianą powyżej klatką schodową uformowaną w kącie między transeptem a prezbiterium. Zarówno transept jak i nawa południowa były podsklepione, nie wiadomo natomiast jaką formę miało przykrycie nawy głównej.
Całe prezbiterium podzielone zostało na trzy przęsła, opięte od zewnątrz przyporami i zwieńczone sklepieniem gwiaździstym. Jego żebra spływały na wiązki służek, z kapitelami bogato zdobionymi motywami roślinnymi i tarczami herbowymi, podtrzymywanymi przez wsporniki zawieszone na wysokości okiennych parapetów. Wspornikom tym nadano formę aniołów z których część grała na różnych instrumentach. W każdym przęśle prezbiterium od południa umieszczono po jednym dużym oknie ostrołucznym, a dodatkowo jedno, najbardziej okazałe, oświetlało prezbiterium od wschodu. Wszystkie je wypełniono kunsztownymi, geometrycznymi maswerkami z dużą ilością czwór i trójliści, przy czym szerokie okno wschodnie było pięciodzielne, dzielone czterema laskami. Podobne maswerki znajdowały się również w oknach naw i transeptu, przy czym wszystkie je od zewnątrz i wewnątrz zwieńczono profilowanymi ostrołukami opartymi na rzeźbionych konsolach. Około 2,5 metra pod posadzką prezbiterium utworzono podsklepioną kryptę o wymiarach 4 x 2,1 metra, dostępną prostymi, kamiennymi schodami o szerokości 0,9 metra, usytuowanymi w pobliżu ściany południowej. Natomiast powyżej zawieszonego na wysokości 9,6 metra sklepienia prezbiterium, znajdowała się jeszcze komnata poddasza, przykryta sklepieniem kolebkowym i doświetlana czworobocznym oknem od wschodu.
Integralną, pierwotną częścią prezbiterium była umieszczona w jego północnej ścianie wnęka z nagrobkiem Małgorzaty, hrabiny Douglas, o wymiarach 3,3 x 4 metry. Grobowiec posadowiono w ścianie na profilowanym cokole, lekko wysuwając go przed elewacje muru i ozdabiając od zewnątrz dziewięcioma tarczami herbowymi, zwieńczonymi trójlistnymi arkadkami, wyrastającymi z delikatnych płaskorzeźbionych kolumienek o miniaturowych profilowanych bazach i kapitelach. Kolumienki te rozdzieliły poszczególne tarcze, nad nimi zaś we wnęce umieszczono rzeźbioną figurę zmarłej. Wnęka, pierwotnie wypełniona pięcioliściem, zamknięta została bogato profilowaną, dekorowaną żabkami arkadą, zakończoną łukiem w tzw. ośli grzbiet, flankowaną płaskorzeźbionymi pinaklami i zwieńczoną prostym gzymsem tworzącym rodzaj ozdobnego baldachimu. Przestrzeń pomiędzy pinaklami nad główną arkadą wypełniono ślepymi arkadkami o trójlistnych zamknięciach. Pośrodku, na wierzchołku głównej arkady umieszczono serce Douglasów wraz z inicjałami męża Małgorzaty, natomiast o tym kto spoczął w grobowcu informował wyryty w łacinie napis na gładkiej tylnej partii wnęki.
W południowej ścianie prezbiterium osadzono piscinę oraz potrójne sedilia, podobne w ogólnym wyglądzie i bogactwie detali do grobowca na przeciwległej ścianie, co ewidentnie było myślą przewodnią schematu dekoracji kolegiaty. Piscinę otoczyły z boków pilastry ze sterczynami w kształcie płaskorzeźbionych przypór ze zwężającym się baldachimem oraz profilowaną podstawą, między którymi rozpostarto zdobiony żabkami łuk w ośli grzbiet. Zlew pisciny pierwotnie wystawał na około 0,2 metra z wnęki i prawdopodobnie był misternie rzeźbiony. Dodatkowo we wnęce umieszczono dwie małe, zwieńczone trójliśćmi nisze, przeznaczone na małe ampułki z winem i wodą. Sedilia podzielono na trzy ostrołuczne, wypełnionymi trójliśćmi arkady, ze wspornikami pomiędzy nimi wychodzącymi z tyłu wnęk, połączonymi z arkadami półłukami. Wewnątrz baldachimu jego zwieńczenie wyrzeźbiono na wzór trzech sklepionych przęseł z miniaturowymi służkami, żebrami i zwornikami. Obramienie siedzisk (płaskorzeźbione sterczyny, ślepe arkadki) utworzono niemal identyczne jak w piscinie i grobowcu.
Po północnej stronie prezbiterium znajdowała się prostokątna w planie, dwuprzęsłowa zakrystia, podsklepiona bez użycia służek i konsol ale z ozdobnymi żebrami, przedłużona ku północy rzędem zbliżonych do siebie pomieszczeń mieszkalno – gospodarczych. Budynek ten na poziomie najniższej kondygnacji mieścił pięć podsklepionych komór, zapewne o przeznaczeniu gospodarczym (spiżarnie, piwniczki, magazyny) z których każda była skąpo oświetlona pojedynczym małym, rozglifionym do wnętrza otworem od strony wschodniej. Trzy bliższe zakrystii wzniesiono w XV wieku, dwie dalsze dodano w XVI stuleciu. Wejścia do nich prowadziły od strony zachodniej, po kilku stopniach w dół poniżej poziomu gruntu. Układ pierwszego piętra nie jest w pełni znany, przypuszcza się jedynie, iż mieściła się tam między innymi reprezentacyjna aula (hall). Prowadziły do niej schody umieszczone w wielobocznej wieżyczce z drugiej połowy XVI wieku przy fasadzie zachodniej oraz drugie, mniejsze, osadzone w grubości muru środkowej komory piwnicznej. Północna część skrzydła przechodziła w formę czterokondygnacyjnej wieży mieszkalnej, zapewne pełniącej rolę siedziby prepozyta. Pozostała część zabudowy miała trzy kondygnacje wysokości. U schyłku średniowiecza kolejne skrzydło mieściło się po północno – zachodniej stronie kolegiaty, wydzielony więc był pomiędzy nimi a skrzydłem wschodnim przy prezbiterium czworoboczny wirydarz o wymiarach około 21 x 17 metrów.
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwała tylko część zrujnowanej kolegiaty. Widoczne są mury południowego ramienia transeptu, prezbiterium, skromny fragment południowej ściany nawy, zakrystia oraz połączone z nią relikty zabudowań gospodarczo – mieszkalnych. Pomimo słabego stanu zachowania dojrzeć można sporo bogato dekorowanych detali architektonicznych, jednych z najdoskonalszych przykładów dojrzałego gotyku na terenie Szkocji. Są to między innymi: portal prowadzący z prezbiterium do zakrystii, wsporniki służek, górne partie maswerków okiennych, kamienne sedilia, piscina, a zwłaszcza wspaniała późnogotycka wnęka z nagrobkiem Małgorzaty, hrabiny Douglas, najstarszej córki króla Roberta III, umieszczona w północnej ścianie prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1897.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Fifth report and inventory of monuments and constructions in Galloway (Volume II), county of the Stewartry of Kirkcudbright, Edinburgh 1914.