Historia
Pałac biskupi wybudowany został w połowie XII wieku, kiedy to biskup William przeniósł swą siedzibę i katedrę z Birsay do Kirkwall. Osada, jak i całe Orkady, należały wówczas jeszcze do królów norweskich, którzy oddali zarząd nad nimi earlowi Rognvaldowi, jednemu z inicjatorów budowy monumentalnego kościoła katedralnego. Earl rozpropagował kult świętego Magnusa, wcześniejszego earla Orkadów, zabitego w 1117 roku na wyspie Egilsay przez współrządcę, earla Haakona. Początkowo Magnusa pochowano co prawda w Birsey, gdzie od cudownego uzdrowienia ze ślepoty jednego z pielgrzymów rozpoczął się kult świętego, lecz w 1135 roku po przybyciu na Orkady jego bratanka, earla Rognvalda, podjęto decyzję o przeniesieniu biskupstwa i grobu Magnusa. Dzięki temu Kirkwall osiągnęło szybki rozwój i dobrobyt w okresie średniowiecza.
W 1263 roku do Kirkwall przybył norweski król Haakon IV, wracający do ojczyzny po klęsce odniesionej w bitwie pod Largs. Schorowany władca zamieszkał w pałacu biskupim, w którym po tygodniu zmarł. Saga Hákonarsonar odnotowała, iż stało się to w komnacie przyległej do auli pałacowej, odnotowano także istnienie wówczas oddzielnej kaplicy, w której przed śmiercią przebywał władca. Niedługo później w Kirkwall pochowana została również kolejna norweska władczyni, Małgorzata Kenneth, córka Eryka II, a zarazem wnuczka Aleksandra III, króla Szkocji. W 1290 roku jako nieletnia wysłana została na koronację do kraju dziadka, lecz zmarła w trakcie podróży, przez co statki musiały przybić do Kirkwall. Jej śmierć doprowadziła w Szkocji do kryzysu dynastycznego, a w konsekwencji do pierwszej wojny o szkocką niepodległość.
W XIV wieku pałac biskupi popadł w zaniedbanie. U schyłku średniowiecza był już nawet częściowo ruiną do której nie przywiązywano wagi. Od 1468 roku Orkady wraz z Kirkwall znajdowały się pod władzą królów szkockich, przekazane jako część posagu Małgorzaty, córki Chrystiana I Oldenburga, wydanej za mąż za Jakuba III. Choć teoretycznie Orkady, a także Szetlandy miały jedynie tymczasowo pokryć koszty posagu, Jakub III w 1472 roku włączył wyspy na stałe do Królestwa Szkocji. Zapewne przyczyniło się to do jeszcze większej utraty znaczenia Kirkwall.
W 1540 roku zrujnowany pałac odwiedził król Jakub V. Wyznaczył on na biskupa swego zaufanego sojusznika, Roberta Reida, opata Kinloss, który około połowy XVI wieku odbudował i przebudował pałac biskupi, powiększając go między innymi o okazałą cylindryczną wieżę. Pełniła ona funkcje mieszkalne, lecz była zarazem ochroną i wyrazem niezależności przed earlem Orkadów, posiadającym w mieście od 1380 roku swój własny zamek. W chwili śmierci Roberta w 1558 roku, Kirkwall wraz z pałacem posiadało częściowo odzyskane dawne znaczenie, a zabudowania, utrzymywane za życia biskupa w dobrym stanie, mogły pełnić funkcje mieszkalno – reprezentacyjne.
W 1567 roku Jamesa Hepburna, czwartego earla Bothwell, mianowano diukiem Orkadów, by podnieść jego status na tyle wysoko, by mógł poślubić szkocką królową Marię Stewart. Jako, iż doszło do tego tuż po morderstwie wcześniejszego małżonka Marii, lorda Darnley, a Hepburna uznano za zamieszanego w skandaliczne zabójstwo i późniejsze rzekome porwanie królowej, miesiąc po ślubie earl musiał uciekać przez Orkady do Norwegii. W Szkocji pozbawiono go majątku, przy czym Orkady wraz z dawnym pałacem biskupim w Kirkwall przypadły następnie jego przyrodniemu bratu, Robertowi Stewartowi. Ten wzniósł swą nową siedzibę w Birsey, natomiast jego syn, earl Patrick, na początku XVII wieku dokonał gruntownej renesansowej przebudowy pałacu w Kirkwall. Patrick zasłynął okrutnym traktowaniem poddanych oraz szastaniem pieniędzmi, tak że w chwili ukończenia przebudowy pałacu w 1607 roku, tonął w długach. Dwa lata później został uwięziony na zamku Dumbarton, a w 1610 roku sądzony w Edynburgu w związku z zarzutami zdrady.
W 1614 roku earl Patrick wysłał do Kirkwall swego syna Roberta, w celu przejęcia kontroli nad Orkadami. Robert przybył wraz z małą armią, udało mu się więc zająć miasto z katedrą i dawnym pałacem biskupim, lecz już po kilku dniach zmuszony został do kapitulacji pod presją wrogów jego ojca – earla Caithness i biskupa Orkadów. Powieszono go na początku kolejnego roku, a jego ojciec ścięty został miesiąc później. Wraz ze śmiercią obu Stewartów, pałac zaczął ponownie popadać w ruinę, choć jeszcze w połowie XVII wieku zamieszkiwany był przez Jamesa Grahama, markiza Montrose, jednego z najzdolniejszych dowódców rojalistycznych, który na Orkadach rekrutował zwolenników do walki z parlamentem po stronie Karola II. Po klęsce markiza pałac zamieszkiwał od 1653 roku sir William Douglas, dziewiąty earl Morton, a od 1671 roku pałac ponownie stał się siedzibą biskupów. Pełnił tą rolę do śmierci w 1688 roku ostatniego z nich, Murdocha Mackenzie, a po całkowitym usunięciu w Szkocji hierarchii rzymskokatolickiej popadł w całkowitą ruinę.
Architektura
Pałac biskupi wzniesiony został w osadzie Kirkwall, na południe od niewielkiej zatoki mieszczącej port, około 27 metrów na południe od katedry św. Magnusa. Zajmował on ogrodzony murem teren o kształcie zbliżonym do czworoboku, z bramą wjazdową o szerokości 2,2 metra zlokalizowaną od strony północnej, skierowaną na katedrę. Brama była zwykłym portalem przeprutym w murze, zapewne bez wyszukanych zabezpieczeń, ale flankowała ją czworoboczna, czterokondygnacyjna wieża po stronie zachodniej. Być może druga, podobna, ale niższa wieża znajdowała się po przeciwnej, wschodniej stronie przejazdu bramnego. Wieża zachodnia oprócz funkcji obronnych mogła także mieścić prywatne komnaty mieszkalne biskupa.
Głównym budynkiem reprezentacyjno – mieszkalnym pałacu był dom o długości nieco ponad 20 metrów i szerokości 8,4 metra, z murami grubości około 1 metra, stykający się z zachodnią wieżą przybramną i stanowiący północno – zachodnią, narożną część kompleksu pałacowego. Jego wnętrze pierwotnie podzielone było na dwie kondygnacje. Na górnej mieściła się duża reprezentacyjna aula (ang. great hall), w której biskupi podejmowali gości, urządzali uczty, przeprowadzali narady i spotkania oraz odbywali sądy. Oświetlał ją rząd romańskich, półkoliście zwieńczonych, rozglifionych do wnętrza okien od strony dziedzińca i od zachodu oraz trzy wyższe półkoliste okna od południa. Przykryta była najpewniej otwartą więźbą dachową i była dostępna po drewnianych zewnętrznych schodach bezpośrednio z dziedzińca. Zapewne przypominała aulę arcybiskupią z Trondheim lub aulę króla Haakona z Bergen. Dolna, niższa kondygnacja, przykryta drewnianym stropem, pełniła funkcje gospodarcze, służąc przede wszystkim jako spiżarnia i magazyn. Jej oświetlenie zapewniało od zachodu osiem wąskich, rozglifionych do wnętrza otworów, oraz trzy małe okna od wschodu. W krótszych murach północnym i południowym w ścianach utworzono wnęki na ścienne półki.
U schyłku średniowiecza, około połowy XVI wieku, budynek podwyższono o dodatkową kondygnację oraz przedłużono ku południowi. Wprowadzono też nowe podziały wnętrza w kondygnacji przyziemia, przy czym nowe komory zwieńczone zostały sklepieniami kolebkowymi. Aby mury obwodowe budynku wytrzymały ich napór, elewację zachodnią trzeba było od zewnątrz wzmocnić trzema masywnymi przyporami. Pierwsze piętro podzielono wówczas na dwie komnaty z których północna pełniła rolę auli, a południowa funkcję bardziej prywatnego pomieszczenia przeznaczonego do załatwiania spraw urzędowych biskupów. Aulę ogrzewały wówczas dwa kominki: jeden przy ścianie północnej, w pobliżu głównego stołu biskupa, a drugi w połowie ściany wschodniej. Kolejne komnaty wypełniały drugie piętro budynku, ponad którymi znajdowało się poddasze, przykryte dwuspadowym dachem osadzonym na schodkowych szczytach.
W połowie XVI wieku wzniesiona została masywna cylindryczna wieża o średnicy 8,4 metra, usytuowana przy narożniku północno – zachodnim głównego budynku pałacowego. Jej wnętrze podzielono na cztery kondygnacje, a zwieńczono nieco archaicznym już wówczas przedpiersiem, osadzonym na wystających wspornikach i zaopatrzonym w krenelaż. Przyziemie wieży jako jedyne zostało podsklepione. Doświetlane jedynie trzema otworami strzeleckimi przystosowanymi do ręcznej broni palnej, służyło jako spiżarnia, skomunikowana z podobnym pomieszczeniem gospodarczym w głównym budynku. Pierwsze piętro wieży pełniło rolę pokoju dziennego, ogrzewanego kominkiem oraz zaopatrzonego w półkę ścienną i latrynę. Pomimo cylindrycznej formy wieży miało wewnątrz kształt czworoboczny. Z niego spiralna klatka schodowa w grubości muru południowego wiodła do dwóch wyższych pomieszczeń o charakterze prywatnych komnat mieszkalnych, oraz na murowane poddasze, które otaczała galeria obronna. Ta ostatnia przykryta była jednospadowym daszkiem chroniącym przed silnymi wiatrami Orkadów.
Stan obecny
Znajdujący się dziś w ruinie pałac biskupów Kirkwall, zajmuje dwa obszary rozdzielone współczesną drogą. Po stronie zachodniej zwiedzić można pozbawiony wnętrz budynek pałacu biskupiego z połowy XII wieku (przebudowywany w XVI i XVII wieku) wraz z przyległą do niego cylindryczną wieżą, natomiast znajdujące się w nieco lepszym stanie trójskrzydłowe ruiny po stronie wschodniej to efekt działalności budowlanej earla Patricka Stewarta z początku XVII stulecia. Całość zabytku znajduje się dziś pod opieką Historic Scotland i jest udostępniona dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burnet A., Pickering R., Simpson W.D., Tabraham C., The Bishop’s and Earl’s palace, Kirkwall, Edinburgh 2018.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Salter M., The castles of western and northern Scotland, Malvern 1995.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland. Twelfth report with an inventory of the ancient monuments of Orkney & Shetland, volume II, inventory of Orkney, Edinburgh 1946.