Historia
W 1569 roku prepozyt Kirkcudbright, Thomas Maclellan of Bombie, zakupił teren zajmowany od XV wieku przez klasztor franciszkański. Wyburzył on większość starych zabudowań (poza fragmentem kaplicy), na miejscu których do 1582 roku wzniósł swą okazałą mieszkalną siedzibę (datę tą uwieczniono na panelu herbowym ponad wejściem). Thomas Maclellan of Bombie zmarł w 1597 roku, prawdopodobnie pozostawiając budynek niewykończony na najwyższych kondygnacjach, choć w 1587 roku gościł w nim króla Jakuba VI.
Syn Thomas Maclellana w 1633 roku osiągnął godność lorda Kirkcudbright, jednak wkrótce członkowie jego rodu wmieszali się w polityczno – religijne konflikty jakie targały wówczas Szkocją, opowiadając się po stronie rojalistycznej. Z czasem doprowadziło to Maclellanów do kłopotów finansowych, przez co ich dobra w okresie małoletności czwartego lorda Kirkcudbright, pomiędzy 1664 a 1669 rokiem zostały przejęte przez wierzycieli.
Prawdopodobnie pod koniec XVII wieku zamek nie był już zamieszkiwany. W chwili sprzedaży w 1752 roku sir Robertowi Maxwellowi of Orchardton znajdował się w stanie niezadaszonej ruiny. W 1782 stał się ponownie obiektem transakcji handlowej, w ramach sprzedaży dóbr ziemskich Douglasowi, earlowi Selkirk. W 1912 roku zabytek został objęty prawną ochroną.
Architektura
Zamek, a właściwie budynek, czy też wyjątkowo rozbudowaną wieżę mieszkalną, wzniesiono w mieście Kirkcudbright, na lewym (południowym) brzegu rzeki Dee. Była to budowla w typie wieży mieszkalnej na planie litery L, nietypowo jednak powiększona o dodatkowe nieduże skrzydło po stronie południowo – wschodniej oraz zaopatrzona w dwa ryzality w kącie pomiędzy dwoma głównymi skrzydłami (pojedynczy ryzalit zastosowano między innymi w Balvaird, podwójny był unikalny dla Kirkcudbright). Budynek otrzymał mury grubości około 1,4 metra, tworzące cztery kondygnacje oraz dodatkowe poddasze w skrzydle południowo – wschodnim i częściowo nad skrzydłem północnym. Przykryty był dachami dwuspadowymi opartymi na schodkowych szczytach, oddzielnymi dla każdego skrzydła oraz dla ryzalitów. W niektórych narożnikach na najwyższych kondygnacjach podwieszono obłe bartyzany, miały one jednak rolę raczej strażniczą niż obronną.
Wnętrze przyziemia o wysokości 2,7 metra w całości przykryte zostało sklepieniami kolebkowymi. Posiadało ono komunikację z górnymi piętrami za pomocą prostych schodów w pobliżu drzwi wejściowych, tradycyjnie osadzonych w kącie pomiędzy dwoma głównymi skrzydłami, oraz za pomocą spiralnej klatki schodowej w narożniku skrzydła południowo – wschodniego. Do tej ostatniej prowadził długi, wąski korytarz, jeden z dwóch które łączyły większość pomieszczeń przyziemia. Były to głównie spiżarnie, piwniczki na wina i inne pomieszczenia gospodarcze, a także kuchnia z paleniskiem zlokalizowana w skrzydle północnym. Kuchnia posiadała osobne wejście na dziedziniec oraz okienko serwisowe do podawania naczyń i potraw dla służby czekającej w korytarzu. Wyposażono ją w obszerne palenisko z półką ścienną i małym otworem doświetlającym, a także w zlew i ściek w ścianie wschodniej, naprzeciwko jedynego większego okna. Ciekawostką o nieznanym przeznaczeniu był ukośny otwór przepruty przez narożnik muru w miejscu połączenia obu długich korytarzy. Wyróżniała się także skrajna, północna komora, jako jedyna dostępna po zejściu paru stopni w dół, wykorzystywana jako chłodnia z powodu posiadania najniższej temperatury.
Największym pomieszczeniem pierwszego piętra, usytuowanym centralnie i połączonym z przedsionkiem wejściowym, była aula (great hall) o wymiarach 12,8 x 5,8 metra, duża sala w której skupiało się dzienne życie mieszkańców. Oświetlana była czterema oknami, z których jedno osadzono w bardzo głębokiej wnęce o długości 3,5 metra. Ogrzewanie auli zapewniał kominek w ścianie wschodniej, zaopatrzony w duże, masywne nadproże. W tylnej ścianie kominka przepruto mały otwór do podglądania, dostępny z niewielkiego pomieszczenia obok przedsionka wejściowego, służący do sekretnego sprawdzania sytuacji w auli. Ponadto na krańcach trzech skrzydeł wieży mieściły się dodatkowe trzy pomieszczenia mieszkalne, wszystkie ogrzewane kominkami. Spośród nich północne miało dwie mniejsze komory w grubości murów (prawdopodobnie mieszczące sypialnię i latrynę), natomiast południowe jedną, w grubości muru narożnika.
Drugie piętro budynku posiadało bardzo podobny układ pomieszczeń do piętra pierwszego. Różniło się lepszą komunikacją pionową, zapewnioną poprzez trzy spiralne klatki schodowe, rozmieszczone w trzech krańcach budynku. Jedna z nich, wschodnia, osadzona została w ryzalitowo wysuniętej z elewacji wieżyczce. Miejsce nad aulą zajmował salon o tej samej wielkości, pozostałe pomieszczenia pełniły natomiast funkcje mieszkalne dla pana zamku, jego rodziny i służby (łącznie w całym budynku było ich około 18-20). Rozmieszczono je na trzy w miarę równe części, w ten sposób że każda miała zapewniony niezależny dostęp, nie zakłócający spokoju mieszkańców z pozostałych części.
Stan obecny
Zamek MacLellana znajduje się dziś w stanie trwałej ruiny, niezadaszonej ale posiadającej praktycznie w całości mury obwodowe. Wewnątrz zachowały się sklepienia w pomieszczeniach przyziemia, nie przetrwały natomiast drewniane stropy rozdzielające górne kondygnacje. Zabytek znajduje się pod opieką organizacji Historic Scotland, która udostępnia go dla zwiedzających i finansuje prace renowacyjne. Budynek stanowi ważny przykład XVI-wiecznej budowli, w której średniowieczne zorientowanie na obronność zaczęło być zastępowane chęcią wygodniejszych warunków mieszkaniowych (duże okna, przestronne pomieszczenia i klatki schodowe, brak górnej galerii obronnej i przedpiersia). Ochronę zapewniało wyłącznie kilka otworów strzeleckich na najniższej kondygnacji, przydatnych bardziej przeciwko bandom rabusi, niż regularnym walkom obronnym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 2, Edinburgh 1887.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Fifth report and inventory of monuments and constructions in Galloway (Volume II), county of the Stewartry of Kirkcudbright, Edinburgh 1914.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume III, south-west Scotland, Edinburgh-London 1965.