Historia
Początki chrześcijańskiej społeczności w Kilmun związane były z iryjskim świętym Munnem (Fintán of Taghmon), który w VII wieku założył tam monastyczny kompleks. W XII lub XIII wieku w trakcie organizacji szkockiej sieci parafialnej został on zastąpiony romańskim kościołem, który po raz pierwszy został odnotowany w źródłach pisanych w latach 1232-1241, kiedy to dwóch miejscowych lordów, Duncan, syn Ferchara oraz jego siostrzeniec Laumon, przekazało swoje prawa patronatu opactwu Paisley. Wiązało się to zapewne z rozszerzającymi wpływami klanu Stewartów na półwysep Cowal, których Paisley było największą fundacją. Zapewne lordowie z klanu Lamont chcieli w ten sposób wyrazić podległość silniejszym sąsiadom.
W XV wieku ranga kościoła z Kilmun była tak duża, iż pobliską zatokę zaczęto nazywać Świętą (Holy Loch), a miejscowy klan Campbell zaadoptował go jako swą duchową siedzibę, w której od 1442 roku chowano członków rodu (pochowano wówczas w Kilmun najstarszego syna Duncana Campbella, pierwszego lorda Campbell). Jeszcze w tym samym roku sir Duncan z Lochawe za zgodą papieża przekształcił farę w kolegiatę, zapewniając dzięki powołanemu prepozytowi i pięciu kapelanom dalszą modlitwę za niego, jego przodków i potomków. W okresie tym Kilmun mogło być nadal blisko związane z opactwem Paisley, a św. Munn został przyjęty na patrona klanu Campbell. W 1453 roku w kościele pochowany został sam Duncan, jako pierwszy wódz tego klanu.
Kościół przetrwał XVI-wieczną reformację, lecz w 1646 roku wraz z okolicznymi zabudowaniami został zniszczony w trakcie najazdu członków klanu Lamont (co spowodowało odwetowy atak Campbellów na zamek Toward). W trakcie walk zmasakrowany miał zostać broniący się w kościelnej wieży garnizon, pomimo kapitulacji sir Jamesowi Lamontowi. W 1660 roku kościół odnotowano jako budowlę całkowicie zrujnowaną. W 1688 roku odbudowano dawne prezbiterium, by mogło pełnić rolę świątyni parafialnej, lecz w XVIII wieku budowla podupadła, aż w 1841 roku została w większości, za wyjątkiem wieży, rozebrana, by ustąpić miejsca całkowicie nowemu, większemu kościołowi.
Architektura
Kościół wzniesiono na północnym, lekko wywyższonym brzegu Holy Loch na terenie półwyspu Cowal. W XV wieku składał się on z podłużnej, prawdopodobnie XII/XIII-wiecznej, prostokątnej w planie, pojedynczej nawy o wymiarach 12,4 x 5,8 metra, nieco węższego ale długiego, czworobocznego prezbiterium po stronie wschodniej, do którego od północy dostawiono zakrystię, oraz z dobudowanej w połowie XV wieku czworobocznej wieży po stronie zachodniej, usytuowanej symetrycznie w stosunku do elewacji zachodniej. Jak wskazują ślady na wschodniej elewacji wieży nawa przykryta była dwuspadowym dachem, podobny zapewne nakrywał prezbiterium.
Wieża kościelna wzniesiona została na planie kwadratu o długości boków wynoszącej około 6,1 metra i wysokości dochodzącej nieco ponad 13 metrów do zwieńczenia szczytów. Pełniła funkcje mieszkalne dla prepozyta, jej masywna konstrukcja mogła też stanowić miejsce czasowej obrony w czasach zagrożenia. Pierwotnie elewacja zachodnia zwieńczona była na wysokości szczytu obronną galerią, osadzoną na sześciu wystających z lica kamiennych wspornikach, dostępną wejściem w północnej części fasady. Być może podobna galeria funkcjonowała także od północy i południa wieży.
Kondygnacja przyziemia wieży była podsklepiona i skomunikowana przejściem od wschodu z nawą. Jej oświetlenie zapewniały jedynie dwa wąskie otwory szczelinowe, rozglifione do wnętrza, przeprute w ścinie zachodniej i południowej. W grubości muru narożnika południowo – zachodniej osadzona została cylindryczna klatka schodowa, która zapewniała dostęp do trzech górnych pięter, każdego przykrytego drewnianym stropem. Pierwsze piętro oświetlane było małym, czworobocznym oknem od południa, posiadającym niesymetryczne rozglifienie wewnątrz pomieszczenia. Drugie piętro także posiadało dopływ światła od południa ale przez ostrołuczne ościeże z trójliściem. Dodatkowo było ogrzewane kominkiem. Na samej górze znajdowało się poddasze, także zaopatrzone w kominek i zapewne przykryte otwartą więźbą dachową ponad którą był dwuspadowy dach.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowała się jedynie XV-wieczna wieża kościelna, usytuowana po zachodniej stronie XIX-wiecznej budowli, która pełni funkcje parafialne i jest siedzibę mauzoleum Argyll. W jego wnętrzu obejrzeć można między innymi XV-wieczne nagrobki członków klanu Campbell. Górna część wieży jest uszkodzona, przetrwał jedynie jej szczyt zachodni. W okresie nowożytnym naprawiana musiała być klatka schodowa na najniższej kondygnacji.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Monuments, volume VII, Mid Argyll and Cowal, Edinburgh 1992.