Historia
W późnych latach VI wieku na wyspie Bute powstał wczesnochrześcijański kompleks monastyczny, według tradycji utworzony z inicjatywy iryjskiego mnicha św. Cathana (Catana). Legenda przekazała także, iż jego siostra Ertha zaszła w ciążę z nieznanym mężczyzną, powiła syna o imieniu Blane, a rozwścieczony Cathan wygnał ją na łodzi bez wioseł. Dryfować miała aż do wybrzeży Ulsteru, gdzie Blane spędził swoją młodość. Powrócić miał następnie na wyspę Bute, gdzie pogodził się ze swym wujem, którego po śmierci zastąpił na stanowisku opata i biskupa okolicznych ziem.
W VII wieku klasztor prężnie się rozwijał propagując chrześcijaństwo na ziemiach piktów i tworząc sieć kontaktów z innymi wczesnochrześcijańskimi ośrodkami. Z czasem opat Blane przeniósł się na wschód, gdzie założył nowy ośrodek, przekształcony później w katedrę Dunblane. Pomimo tego klasztor na wyspie Bute prosperował, około 659 roku po rządami biskupa Daniela, a w 689 roku biskupa Iolana. W 737 roku wspomniany został w źródłach pisanych niejaki opat Ronan. Niedługo później rozpoczęły się jednak szerzyć na coraz większą skalę łupieżcze wyprawy wikingów, dla których niechronione i bogate klasztory były łatwymi celami. Nie wiadomo co dokładnie stało się wówczas z klasztorem na Bute, lecz prawdopodobnie został on opuszczony przez mnichów, a później zasiedlony przez nordyckich osadników.
W XI wieku potomkowie wikińskich najeźdźców byli już na Bute schrystianizowanym, osiadłym ludem, który w XII wieku odbudował kościół św. Blana. Miejscowym panem na przełomie XII i XIII wieku był Alan Fitz-Walter, wysoki steward królestwa Szkocji. W 1204 roku nadał on mnichom z opactwa Paisley kościół parafialny w Kingarth i wszystkie jego dobra. Wydzielił jednak z nich ziemie kościoła św. Blana, który podniesiony został wówczas do godności drugiej na wyspie świątyni parafialnej. Funkcjonowała ona do czasów szkockiej reformacji. Ostatni pleban kościoła, sir James McWaraty, w 1560 roku odmówić miał przejścia na protestantyzm, lecz władze pozostawiły go w spokoju. Po jego śmierci pod koniec XVI wieku kościół został porzucony i z czasem przemienił się w ruinę.
Architektura
Wczesnochrześcijański kompleks klasztorny usytuowany był w dolinie, w południowej części wyspy, osłanianej zalesionymi wzgórzami na północy. Całe założenie miało kształt zbliżony do owalu o wymiarach około 200×120 metrów, otoczonego ziemnym wałem z oblicowanymi kamieniami ścianami, stykającego się ze skalistymi skarpami, które tworzyły zachodni skraj założenia. W obrębie obwałowań mieściły się zabudowania klasztorne: domostwo opata, poszczególne domy – cele mnichów, refektarz, pomieszczenie do nauki nowicjuszy, budynek dla gości, ogrody, a także cała potrzebna do codziennego życia zabudowa gospodarcza: warsztaty rzemieślnicze, obory, chlewy, stajnie, spichrze. Zabudowania usytuowane były w większych lub mniejszych grupach, często poprzedzielanych płotami i rożnego rodzaju ogrodzeniami, które wydzielały niewielkie majdany. Budowlą o niewyjaśnionej funkcji był cylindryczny w planie budynek po stronie północno – zachodniej, zlokalizowany w miejscu styku muru obwodowego i skalistej skarpy. Miał 10 metrów średnicy, a mury o grubości aż 2,5 metra, nie wiadomo jednak czy pełnił jakieś funkcje obronne.
Centralną, najwyżej położoną część założenia zajmowała główna świątynia klasztoru, ogrodzona owalnym w planie murem. Jej pierwotny wygląd nie jest znany, z pewnością jednak była to konstrukcja bardzo prosta, prawdopodobnie salowa. W późniejszym okresie obszar objęty wewnętrznym murem powiększono po stronie północnej, a jeszcze później po stronie południowej wydzielono murem dolny dziedziniec na którym wzniesiono drugą kaplicę. Prawdopodobnie zarezerwowana była ona dla miejscowej ludności, podczas gdy górny kościół wraz z przyległym cmentarzem przeznaczony był dla mnichów (według innych opinii kościół górny przeznaczony był dla mężczyzn a dolny dla kobiet).
Kościół z XII wieku składał się z bardzo długiej, prostokątnej w planie nawy (15,4 x 5,1 metra) oraz krótkiego, prawie kwadratowego oraz węższego prezbiterium po stronie wschodniej, oddzielonego wewnątrz romańską arkadą łuku tęczowego. Arkada ta miała dwa uskoki wypełnione półkolumnami (wewnętrzne) i kolumnami (zewnętrzne) z kapitelami, nad którym znajdowała się półkolista archiwolta, utworzona ze zdobionych ornamentami klińców. W XIV wieku prezbiterium przedłużono w stronę wschodnią (7,9 x 4 metry), ponownie zakańczając prostą ścianą, przeprutą dwoma dość dużymi ostrołucznymi oknami. Pozostałe okna miały jeszcze romańską formę, były zaopatrzone w niewielkie, wąskie prześwity i były rozglifione do wnętrza. Wejście do kościoła znajdowało się w zachodniej części ściany północnej nawy, drugie być może funkcjonowało po przeciwnej stronie. Obie części kościoła najpewniej przykryte były otwartymi więźbami dachowymi. W południowej ścianie prezbiterium osadzono ostrołucznie zwieńczoną piscinę, czyli kamienny zbiornik do mycia kościelnych precjozów, we wschodniej natomiast czworoboczną wnękę ścienną, pierwotnie zamykaną drewnianymi drzwiczkami i wyposażoną w drewnianą półkę.
Stan obecny
Kościół znajduje się dziś w stanie trwałej, niezbyt dobrze zachowanej ruiny. Przetrwały przede wszystkim mury powiększonego w XIV wieku prezbiterium oraz wschodnia ściana szczytowa nawy wraz z romańską arkadą tęczy. Zachowały się także fundamenty dolnej kaplicy oraz dolne partie murów obwodowych obu świątyń, jak również fragmenty obwarowań całego kompleksu monastycznego, znacznie jednak odnowione w XIX wieku. Na północnym – zachodnie założenia dojrzeć można dolne partie murów tajemniczej, cylindrycznej budowli o nieznanym przeznaczeniu. Zabytek znajduje się pod opieką Historic Scotland i jest udostępniony bezpłatnie dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 1, Edinburgh 1896.
Strona internetowa canmore.org.uk, Bute, St Blane’s Church.