Historia
Najstarsze zabudowania mieszkalno – obronne w Irvine wspomniane zostały przez opata i kronikarza Benedicta z Peterborough, który w 1184 roku odnotował „castello de Hirun”. Prawdopodobnie zamek ten należał do potomków Hugha de Morville, anglo-normańskiego zwolennika szkockich władców, z nadania króla Dawida I właściciela baroni Cunninghame, Dryburgh i Lauder. W XIII wieku w Irvine funkcjonować miał drewniany zamek, czy też strażnica strzegąca portu, zbudowana w ramach wzmacniania obronności kraju przez króla Alexandra III, natomiast pierwsze kamienne zabudowania obronne powstać mogły w trzeciej ćwierci XIV wieku, w czasach Roberta II, kiedy to też Irvine zostało obdarzone królewskim przywilejem miejskim.
Wieża mieszkalna, czy też dwór miejski o nazwie Seagate, wzniesiony został w latach 1562 – 1585 przez Hugha Montgomerie, trzeciego earla Eglinton, przypuszczalnie na miejscu i przy użyciu pozostałości starszego założenia obronnego. W XVII wieku Seagate wykorzystywane było przeważnie jako oprawa wdów rodziny Montgomerie. Funkcje mieszkalne dwór pełnił do 1746 roku, kiedy to Alexander Montgomerie, dziesiąty earl Eglinton rozebrał i sprzedał dachy, pozostawiając zabudowania by popadły w ruinę. Od tamtego czasu stały się one jedynie miejscem schronienia przemytników i miejscowych przestępców. Niewielkie prace remontowe podjęte zostały w 1810 i 1883 roku przez earlów Eglinton oraz przez władze rządowe pod koniec XX wieku.
Architektura
Seagate usytuowano pośrodku osady, przy głównej drodze przebiegającej przez miasto do portu, blisko wschodniego brzegu rzeki Irvine, w pobliżu jej ujścia do zatoki Firth of Clyde. W XVI wieku była to budowla pośrednia między tradycyjną wieżą mieszkalną, dworem a kamienicą miejską, przypuszczalnie wzniesiona na miejscu starszego zamku, o czym świadczyłaby kamieniarka niższych partii budowli. Utworzono ją z zebranych przypadkowo kamieni o różnorodnych formach i kolorach, co kontrastowało z górnymi partiami murów, które zostały wykonane z dość jednolitego brązowego kamienia, najwyraźniej wydobywanego w celu utworzenia konkretnego fragmentu budowli.
Budynek wzniesiony został na planie wydłużonego prostokąta z fasadą po stronie zachodniej długą aż na 30,2 metra, przeprutą pośrodku poprzecznym przejazdem bramnym. W południowo – wschodnim narożniku oraz w pobliżu przejazdu umieszczono dwie cylindryczne wieżyczki schodowe, natomiast północny narożnik stykał się z kurtyną muru, który po wschodniej stronie budowli wydzielał dziedziniec o wymiarach 15,2 x 18,4 metra. Jako, że kurtyna muru przylegała do budynku pod ostrym kątem, w narożnik wstawiono trójkątny aneks, nadający północnej części budynku nieregularny kształt i być może pierwotnie przechodzący w część wieżową, wyższą od pozostałych partii budowli. Seagate posiadało przyziemie oraz dwa górne piętra, przykryte dwuspadowymi dachami, opartymi przy krótszych elewacjach na schodkowych szczytach.
Najniższa kondygnacja w części znajdującej się na południe od przejazdu bramnego mieściła dwa kwadratowe w planie sklepione kolebkowo pomieszczenia o równej wielkości. Część północna dzieliła się na trzy wąskie pomieszczenia, także przykryte sklepieniami kolebkowymi. Pośród nich skrajne północne zajmowała kuchnia z okazałym paleniskiem osadzonym w grubości muru i okienkiem serwisowym skierowanym ku sąsiedniej komorze. Bardziej nietypowy był umieszczony w podłodze kuchni odpływ, biegnący od kominka do usytuowanego na dziedzińcu szamba. Szambo połączone było również z odpływami latryn z górnych kondygnacji, stanowiąc jeden z najbardziej wyszukanych systemów kanalizacyjnych w późnośredniowiecznych czy też wczesnonowożytnych budowlach szkockich. Co więcej w pomieszczeniu sąsiadującym z kuchnią znajdowała się kamienna misa czy też koryto połączone ze źródłem czystej wody.
Przejazd bramny budynku przykryto półkolistym sklepieniem z profilowanymi żebrami. Prowadził do niego wyszukany, romanizujący portal o półkolistym zwieńczeniu, flankowany wzorem o kształcie powtarzających się znaków x, wciśniętych pomiędzy dwa zaoblone wałki z kapitelami i impostami z każdej strony. W archiwolcie wałki zwielokrotniono do trzech, a wzory z iksami do dwóch. Ponadto utworzono zewnętrzne, profilowane obramienie archiwolty. Wewnątrz przejazd skomunikowany był z dwoma bocznymi pomieszczeniami, zapewne przeznaczonymi dla straży i nie połączonymi z resztą budynku, a jedynie z dziedzińcem. Żadna z komór przyziemia nie była też skomunikowana z pierwszym piętrem, poza skrajnym pomieszczeniem południowym, sąsiadującym z narożną wieżyczką. Jako, że schody w niej prowadziły najpewniej do obszernej komnaty reprezentacyjnej (hall), to przyjmuje się, iż sklepione pomieszczenie na parterze było piwniczką na wino.
Pierwsze piętro budynku dostępne było od strony dziedzińca za pomocą środkowej wieżyczki schodowej. W północnej części mieściło dwie skomunikowane ze sobą komnaty, obie ogrzewane kominkami i oświetlane od zachodu dużymi oknami o zdobieniach podobnych do portalu wjazdowego. Skrajne pomieszczenie północne sąsiadowało dodatkowo z mniejszą trójkątną izbą, położoną o 1,2 metra niżej i dostępną po kamiennych schodkach oraz z małą komorą o wymiarach 2,1 x 1,5 metra oświetlaną przez małe okienko. Mogła to być izba straży, gdyż w podłodze znajdował się otwór do położonej niżej w grubości murów ciasnej i zapewne bardzo gorącej celi, sąsiadującej z paleniskiem kuchennym na dole. Południowa, niezachowana część pierwszego piętra najpewniej mieściła wspomnianą już komnatę reprezentacyjną, aulę, natomiast drugie piętro musiało być wypełnione bliżej nieznanymi pomieszczeniami mieszkalnymi.
Stan obecny
Seagate zachowało się do dnia dzisiejszego w stanie ruiny, przy czym południowa część budowli widoczna jest jedynie w partiach przyziemia. W całości zachowały się mury partii północnej wraz z przejazdem bramnym i schodkowym szczytem oraz środkowa wieżyczka komunikacyjna ze zrujnowaną najwyższą kondygnacją. Pomimo przeprowadzenia w ostatnich latach najpilniejszych prac zabezpieczających, prawdopodobnie zabytek nie jest udostępniony dla zwiedzających, poza możliwością wejścia na dziedziniec. Od strony fasady uwagę zwraca zwłaszcza portal bramny, charakteryzuje się detalem odrodzonego na pewien czas w XVI-wiecznej Szkocji stylu romańskiego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 4, Edinburgh 1892.
MacKechnie A., Seagate Castle, Irvine, „The Castle Studies Group”, No. 34/2020.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume III, south-west Scotland, Edinburgh-London 1965.