Historia
W 563 roku na zamieszkaną już wówczas wyspę Iona, przybył św. Kolumban wraz ze swymi dwunastoma towarzyszami. Założył on wczesnośredniowieczny klasztor, który z czasem, korzystając ze sławy i aureoli świętości założyciela, zmarłego w 597 roku, stał się najważniejszym ośrodkiem rozprzestrzeniania chrześcijaństwa na terenie Szkocji, a zarazem jednym z najważniejszych w całej ówczesnej Europie. Pomimo usytuowania na uboczu najważniejszych szlaków i z dala od większych osad stał się centrum nauczania i sztuki, posiadającym liczne międzynarodowe kontakty.
Wczesnośredniowieczne zabudowania monastyczne Iony były zapewne skromne, ale chronione obwałowaniami. Pośród nich wyróżniała się prawdopodobnie pustelnia Kolumbana, wyposażona w miejsce przeznaczone do pisania. Co najmniej od VIII wieku działało skryptorium, w którym powstała między innymi sławna, wspaniale zdobiona księga z Kells oraz w którym prowadzono miejscowe roczniki (ich oryginał zaginął, lecz część z VII/VIII wieku włączona została do roczników z Ulsteru). Pod koniec VII stulecia w klasztorze działał opat Adomnán, który pozostawił po sobie żywot św. Kolumbana, księgę opisującą święte miejsca na Bliskim Wschodzie oraz który w 697 roku przekonał władców irlandzkich, szkockich i piktyjskich do podpisania tzw. prawa niewinnych, mającego chronić kobiety od przemocy w trakcie wojen. W VII i VIII wieku prestiż klasztoru urósł do tak znacznych rozmiarów, iż co najmniej dwóch iryjskich władców, Niall Frossach, król Tary zmarły w 778 roku, oraz Artgal, król Connacht zmarły w 791 roku, postanowiło spędzić ostatnie lata przed śmiercią jako mnisi w zgromadzeniu na Ionie.
Pod koniec VIII wieku spokojnemu rozwojowi klasztoru zagroziły najazdy norweskich wikingów, zwabionych łatwymi zdobyczami i bogatymi łupami jakie znajdowały się w nadmorskich kościołach i klasztorach. Iona doświadczyła grabieży i zniszczeń w 795, 802, 806 i 825 roku, a następnie w X stuleciu. Pomimo tego klasztor przetrwał, głównie dzięki częściowej ucieczce mnichów do Kells w Irlandii, gdzie w 804 roku kupiono ziemie i do 814 roku założono filię konwentu. Przeniesiono tam ocalałe kosztowności, tam też przez długi czas rezydowali opaci i przebywali w razie zagrożenia zakonnicy z Iony.
Klasztor przetrwał trudny okres wikińskich najazdów. Pod koniec XI wieku wraz z całymi zachodnimi wyspami znalazł się pod wpływem króla Norwegii, a następnie w drugiej połowie XII wieku w obrębie władztwa Somerleda, w którym połączeniu uległy wpływy nordyckie i celtyckie. Od 1156 roku, po pokonaniu króla wyspy Man, władał on niepodzielnie zachodnimi wyspami Szkocji. Somerled lub jego syn Reginald na przełomie XII i XIII wieku zreformowali opactwo, przyczynili się do jego gruntownej przebudowy, a także ufundowali w niedalekiej odległości żeńską klauzurę augustianek. Około 1200 roku Reginald sprowadził na Ionę benedyktynów, którzy odtąd aż do reformacji dzierżyli i rozbudowywali opactwo.
W kolejnych stuleciach klasztor rozwijał się wchodząc w obręb biskupstwa Dunkeld, a także pod opieką klanu MacDougallów z Lorn i MacDonaldów z Islay, potomków Somerleda. MacDougallowie stanowili jedną z najważniejszych sił zachodnich wysp aż do końca XIII wieku, kiedy to poparli Anglików w wojnie ze szkockim królem Robertem I Brucem. Ich upadek przyczynił się do wzrostu znaczenia MacDonaldów, spośród których John MacDonald od 1354 roku używał tytułu lorda Isles. Do czasu traktatu z Perth z 1266 roku duże wpływy w klasztorze mieli także Norwegowie, następnie oficjalny patronat przejęty został przez królów Szkocji, choć Iona należała do prowincji Nidaros aż do 1472 roku, a szkoccy władcy mieli do końca średniowiecza słabe wpływy na obszarach zachodnich wysp.
W XIV wieku niektórzy opaci mogli pochodzić z klanu MacKinnon. Wiadomo, iż w 1359 roku po śmierci opata Piotra, na urząd obrano wbrew prawu mnicha Finguine, syna wodza klanu MacKinnon. Uzyskał on papieskie potwierdzenie w 1397 roku, ale jeszcze parę lat później prowadzono dochodzenie w związku z zarzutrami o utrzymywanie przez niego konkubiny i sprzeniewierzanie dochodów konwentu, przez co zabudowania klasztoru miały popaść w ruinę. Co prawda w XIV stuleciu nie prowadzono żadnych większych prac budowlanych, ale zarzuty o zrujnowanie opactwa mogły być przesadzone, wiadomo bowiem, iż MacKinnonowie ufundowali w tym okresie na Ionie szkołę.
Szczyt powodzenia opactwa przypadł na XV stulecie, głównie dzięki wzmożonemu ruchowi pielgrzymkowemu, zapewniającemu duże dochody. Na początku tamtego stulecia opat Dominic rozpoczął gruntowną przebudowę kościoła klasztornego. W 1428 roku zwrócić się miał do papieża z prośbą o udzielenie odpustu dla każdego pielgrzyma, który wesprze prac budowlane. Najpewniej jednak spowolnione były one konfliktem Dominica z Finguinem MacKinnonem, wnukiem XIV-wiecznego opata, co doprowadziło nawet w 1443 roku do ekskomuniki Dominica który odmówił przejęcie Finguine do konwentu. Od 1467 roku nad postępem prac czuwał opat John MacKinnon, za którego prawdopodobnie ukończono przebudowę klasztornego kościoła.
Nie wszystkie z zamierzeń budowalnych udało się zrealizować przed wybuchem reformacji. Spowodowała ona wpierw upadek ruchu pielgrzymkowego, a po zwycięstwie protestantów w Szkocji w 1560 roku, przyczyniła się do całkowitego upadku klasztoru, który w ciągu XVII i XVIII wieku przemienił się w ruinę. Co prawda w latach 1635-1638 podjęto próbę odbudowy, w związku z ustanowieniem na wyspie siedziby biskupstwa, lecz okazała się ona nieskuteczna. Dopiero gdy w 1874 roku Ionę nabył diuk Argyll, nakazał on przeprowadzić prace zabezpieczające niszczejącego zabytku. Następnie na początku XX wieku przystąpiono do kompleksowej odbudowy kościoła klasztornego, zakończonej w 1910 roku. Prace nad całkowitą odbudową zabudowań klauzury wraz z krużgankami oraz wzniesieniem całkiem nowego skrzydła zachodniego prowadzono do 1965 roku.
Architektura
Opactwo wzniesiono w północno – wschodniej części wyspy, blisko wybrzeża i cieśniny oddzielającej Ionę od wyspy Mull. Ziemie te we wczesnym średniowieczu najpewniej porośnięte były lasami cisowymi (nazwa Iona pochodzi od staroiryjskiego słowa oznaczającego cis), a także jesionami, brzozami, dębami i wierzbami, rosnącymi na żyznych ziemiach, nadających się pod uprawę. Teren na którym założono klasztor był relatywnie płaski, lekko opadający w stronę morza. Dopiero po zachodniej stronie w głębi wyspy wznosiły się wysokie i skaliste wzgórza.
Wczesnośredniowieczny klasztor zajął duży obszar obejmujący około 360 na 200 metrów. Całe założenie otoczone było zimnym wałem i przekopem, na niektórych odcinkach zdwojonym, jeszcze dziś stanowiącym 4 metrowej wysokości i kilkumetrowej szerokości przeszkodę. Według przekazów pisanych klasztor składał się z kościoła (oratorium) z przyległym pomieszczeniem, kilku domostw mieszkalnych i gospodarczych (cebicula), budynku w którym na kamiennej podłodze spał św. Kolumban (hospitiolum), kolejnego budynku, usytuowanego na wyżej położonym terenie, w którym pisał (tegoriolum), jednego lub kilku budynków przeznaczonych dla gości (hospitium) oraz budynku przeznaczonego dla całej wspólnoty mnichów (domus monasterium), prawdopodobnie mieszczącego refektarz i kuchnię. Niektóre z tych budynków stały wokół otwartego placu, część, zwłaszcza gospodarcze (stodoły, szopy, obory itp.), zlokalizowane były poza obwałowaniami (vallum). Większość zapewne była konstrukcji drewnianej, ale te najważniejsze wznoszono z kamienia. Być może część z nich miała formę iryjskich, okrągłych w planie, podobnych do dużych uli domów (clochán).
Opactwo benedyktyńskie usytuowano pośrodku obszaru zajmowanego przez celtycki klasztor. W szczytowym okresie swego rozwoju składało się z kościoła klasztornego oraz znajdujących się po jego północnej stronie zabudowań klauzury, otaczających trzema lub dwoma skrzydłami wirydarz. Częściej klauzurę lokowano po południowej stronie kościoła, tutaj jednak odwrócono ten układ, zapewne z powodu starszych, znajdujących się już tam budynków oraz źródła słodkiej wody i strumienia, które leżały na północy. Drugim odstępstwem od typowego układu było skrzydło zachodnie, które nie wiadomo czy kiedykolwiek zostało ukończone. Całe założenie wciąż otoczone było wczesnośredniowiecznymi obwałowaniami. Na południe od opactwa znajdowało się parę małych kaplic, osada oraz klauzura żeńska.
Kościół opacki założony został na planie krzyża łacińskiego o długości około 35 metrów. Na początku XIII wieku była to budowla jednonawowa z transeptem, czworoboczną wieżą na przecięciu naw i początkowo krótkim, kwadratowym prezbiterium po stronie wschodniej o bokach długości 5,2 metra. Dodatkowo do wschodnich ścian obu ramion transeptu dostawione zostały po dwie bardzo płytkie kaplice. Już w drugiej ćwierci XIII stulecia zbyt małe prezbiterium rozbudowano wydłużając znacznie ku wschodowi (o około 14 metrów długości), wywyższając ponad pomieszczenie krypty i obudowując dwoma bocznymi nawami. Transept został wówczas podwyższony, ale nie wprowadzono żadnych zmian w jego lub nawy układzie. Dopiero gruntowna przebudowa z końca XIII wieku doprowadziła do przekształcenia południowego ramienia transeptu i usuniętej południowej nawy prezbiterium w obszerną przestrzeń z trzema kaplicami wschodnimi, zapewne przeznaczoną dla pielgrzymów i na publiczne ceremonie. Do jej narożnika dostawiono także wieżyczkę schodową przy wysokim prezbiterium. Nie ma pewności czy cała ta nietypowa budowla została ukończona, a jeśli tak, to wkrótce ją porzucono, budując raz jeszcze zewnętrzną ścianę południowej nawy przy prezbiterium.
W połowie XV wieku zburzona została wschodnia ściana prezbiterium i cała południowa część kościoła, odbudowana następnie w nieco większej formie wraz z poszerzoną także ku południowi nawą i centralną wieżą. W nowym prezbiterium zrezygnowano z dwukondygnacyjnego podziału, a elewacje wyróżniono dużymi oknami z bogatymi maswerkami. W trakcie przebudowy przekształcono również fasadę zachodnią kościoła, przy której narożniku umieszczono małą czworoboczną wieżyczkę. Wieżyczka ta połączyła narożnikami kościół ze starą, XI/XII-wieczną kaplicą św. Kolumbana, którą uznano za na tyle ważną, iż nie została rozebrana, lecz wkomponowana w nowe zabudowania. Była to prosta, pierwotnie wolnostojącą budowla romańska na planie prostokąta, o wymiarach wnętrza 3,2 x 2,2 metra i murach grubych na 0,5 metra. Pod koniec średniowiecza skróceniu uległa jeszcze nawa północna kościoła przy prezbiterium, oddzielona wówczas od transeptu i zamieniona w dwukondygnacyjną zakrystię o długości 7,3 metra.
Główne, procesyjne wejście do kościoła znajdowało się w fasadzie zachodniej korpusu, w ostrołucznym, uskokowym portalu z XV wieku. Wnętrze nawy, jako jedynej dostępnej dla świeckich, nietypowo opadało ku wschodowi z powodu ukształtowania terenu wyspy. Od reszty kościoła oddzielona była ona przegrodą – lektorium, za którym znajdować się już mogli tylko mnisi. Północne ramię transeptu, nie przebudowywane od czasu powstania w pierwszej ćwierci XIII wieku, oświetlane było małymi, szeroko rozglifionymi oknami o półkolistych zwieńczeniach. Półkoliste były także arkady otwierające się na boczne kaplice, natomiast przy ścianie zachodniej znajdowały się tzw. nocne schody wiodące na piętro do dormitorium klauzury. Południowe ramię transeptu znacznie przebudowano w XV wieku, włącznie z dwukondygnacyjną wieżą do której prowadziła spiralna klatka schodowa umieszczona w zachodnim narożniku. Wieżę oświetlały z każdej strony nietypowe kwadratowe okna z profilowanymi obramieniami w górnych częściach, wypełnione wyszukanymi maswerkami. Zwieńczenie wieży miało formę typowego dla XV wieku przedpiersia osadzonego na wystających z lica muru wspornikach (podobne wieńczyło nawę główną prezbiterium i korpus kościoła). Za nim, niczym w szkockiej rycerskiej wieży mieszkalnej, znajdowała się dookolna galeria oraz murowane poddasze.
Długie prezbiterium kościoła we wschodniej części mieściło główny ołtarz, natomiast w zachodniej partii chór z drewnianymi stallami zakonników. Po rozbudowie oświetlały go małe okna w clerestorium: wąskie, półkoliście zwieńczone, oraz jedno nieco większe ostrołuczne okno z maswerkiem (po stronie południowej). Duże późnogotyckie, ostrołukowe okna z trójdzielnymi maswerkami przepruto we wschodniej części prezbiterium i w ścianach wzdłużnych, gdzie nie sięgały nawy boczne, największe natomiast, czwórdzielne, oświetlające ołtarz główny, osadzono w ścianie wschodniej. Wewnątrz prezbiterium umieszczono kamienną piscinę przeznaczoną do mycia kościelnych precjozów oraz potrójne sedilia, dekorowane liściastymi motywami. Po ostatecznym uformowaniu nawy południowej w XV wieku, otwarto ją na chór trzema arkadami, osadzonymi na dwóch okrągłych w przekroju kolumnach z kapitelami zdobionymi scenami biblijnymi, mitycznymi zwierzętami i motywami roślinnymi.
Otoczony krużgankami wirydarz o wymiarach 20,1 x 22,5 metra sąsiadował z korpusem nawowym kościoła. Szerokie na 3,2 metra krużganki poza funkcją komunikacyjną, łączącą wszystkie najważniejsze pomieszczenia, pełniły także rolę miejsca do kontemplacji, odprawiania niektórych obrzędów (np. ceremonii mycia nóg), czy też nauki. Wzniesione w pierwszej połowie XIII wieku składały się z przykrytej jednospadowym dachem galerii, otwartej na wirydarz nieprzeszklonymi ostrołucznymi arkadami, osadzonymi na podwójnych, smukłych, ośmiobocznych kolumienkach, zgrupowanych po cztery w narożnikach. Ich kielichowate kapitele ozdobiono motywami roślinnymi oraz w tzw. muszlę, bazy natomiast posadowiono na niskich cokołach. Arkady były bogato profilowane oraz zdobione pomiędzy wałkami wzorami z czwórlistnych kwiatów. W połowie XV wieku narożniki krużganka przebudowano, zastępując smukłe kolumienki masywnymi filarami.
Skrzydło wschodnie klasztoru (23 x 8,4 metra) znajdowało się na przedłużeniu północnego transeptu, z którym sąsiadowało. W przyziemiu części południowej mieściło korytarz wiodący do zabudowań na nabrzeżu wyspy, przekształcony w XV/XVI wieku na ogrzewane kominkiem mieszkalne pomieszczenie. Następnie znajdował się kapitularz, czyli miejsce codziennych obrad konwentu pod przewodnictwem opata. W XV wieku został on przebudowany, znacznie wydłużony ku wschodowi do wymiarów 7,6 x 6,2 metra, przy czym starsza część zaczęła wówczas pełnić rolę przedsionka, a nowsza, oddzielona dwoma półkolistymi, profilowanymi arkadami z centralnym filarem na linii dawnej ściany, znalazła się po stronie wschodniej. Tam też usytuowano przy ścianach kamienne ławy na których zasiadali w trakcie obrad mnisi. Część XV-wieczna przykryta została odcinkowym sklepieniem kolebkowym. Dwa ostatnie pomieszczenia skrzydła wschodniego mogły mieścić fraternię i kalefaktorium.
Piętro skrzydła wschodniego, dostępne przez tzw. dzienne schody w narożniku północno – wschodnim, mieściło dormitorium. Początkowo była to jedna duża sala wypełniona siennikami, w okresie późnego średniowiecza poprzedzielana już została drewnianymi ściankami działowymi na mniejsze cele, by zapewnić mnichom odrobinę prywatności. Pomieszczenie nad kapitularzem prawdopodobnie mieściło bibliotekę, natomiast północny kraniec zabudowań, oddalony o 9,8 metra od głównego bloku skrzydła wschodniego, zajmowany był przez latryny z których nieczystości wpadały do strumienia skierowanego kanałem pod budynek, a następnie do morza. Łącznikiem między blokiem latrynowym a dormitorium był dwukondygnacyjny, wąski budynek o szerokości 5,3 metra. W przyziemiu nie był on skomunikowany z pomieszczeniami po północnej i południowej stronie, ale miał drzwi od zachodu i wschodu, co wskazywałoby, iż pełnił rolę składu lub spiżarni dla nieodległej infirmerii. Sama część latrynowa także była dwukondygnacyjna, rozdzielona drewnianym stropem, drewniane były zapewne również przegrody pomiędzy siedziskami latryn na piętrze. Parter nie był dostępny z zewnątrz, musiały więc do niego prowadzić wewnętrzne schody lub drabina.
Skrzydło północne opactwa także mieściło dwie kondygnacje: niższą o przeznaczeniu gospodarczym, przykrytą drewnianym stropem, oraz górną wypełnioną refektarzem mnichów. Była to okazała, dwunawowa sala o wymiarach 19 x 6,1 metra, dostępna pierwotnie drewnianymi schodami i wyszukanym portalem w północno – zachodnim narożniku krużganka. Jej wnętrze oświetlały cztery duże ostrołuczne okna od północy i jedno od zachodu. W ścianie północnej, w jej wschodniej części znajdował się płytki ryzalit mieszczący ambonę dla mnicha czytającego w trakcie posiłków. Pozostała część muru północnego wzmocniona była trzema, nierównomiernie rozstawionymi przyporami. Wschodnią część skrzydła wypełniały szerokie schody dzienne, wykorzystywane przez zakonników przemieszczających się ostrołucznym portalem z krużganka do dormitorium.
Zabudowania ścisłej klauzury otoczone były szeregiem innych budynków. Po stronie północnej był to dom opata, na północnym – wschodzie wolnostojący budynek infirmerii, przeznaczony dla starych i schorowanych braci, pomiędzy kapitularzem i infirmerią mała kaplica św. Michała z przełomu XII i XIII wieku, a po stronie zachodniej prostokątny w planie budynek piekarni i browaru (12,5 x 5,9 metra). W nieco większym oddaleniu od klasztoru, po jego południowo – wschodniej stronie, znajdowała się XIII-wieczna kaplica św. Marii, a na południowym – zachodzie kaplica św. Orana (Reilig Ordhrain).
Dom opata założono na planie prostokąta o wymiarach 14,1 x 7,2 metra. Był on połączony na piętrze z latrynami skrzydła wschodniego, choć opat miał własną latrynę w ryzalicie północnym, gdzie połączona była ona z tym samym rynsztokiem przepłukiwanym przez wodę strumienia. Układ wnętrza nie jest znany, przypuszczać jedynie można, iż w przyziemiu mieściły się komory gospodarcze, a na piętrze przestronna aula i prywatna komnata mieszkalna.
Kaplica św. Michała wzniesiona została jako budowla wolnostojąca, prawdopodobnie w celu pełnienia roli sakralnej na czas budowy kościoła opackiego. Jej mury tworzyły prostokąt o wymiarach w planie 10 x 4,7 metra, poprawniej zorientowany częścią prezbiterialną niż sam kościół. Wejście do wnętrza prowadziło przez profilowany portal północny, oświetlenie zaś zapewniały trzy okna, początkowo o romańskich formach, w okresie gotyku wymienione na wąskie, wysokie, zamknięte trójliściami. W XV wieku wschodnie okno zostało powiększone do formy dużego, ostrołucznego otworu, zapewne wypełnionego maswerkiem.
Kaplica św. Orana wzniesiona została prawdopodobnie jako kaplica grzebalna Somerleda, władcy zachodnich wysp z XII wieku, lub jego syna Reginalda. Była to prosta budowla salowa na planie prostokąta, zbliżona do podobnych ówczesnych budowli irlandzkich. Wejście do niej umieszczono w romańskim uskokowym portalu o półkolistym zwieńczeniu, zdobionym w archiwolcie zębatymi guzami i flankowanym kolumienkami z kapitelami. Prawdopodobnie w późniejszym okresie po północnej stronie portalu wyjęto część kamieniarki, tworząc wnękę na świece lub wodę święconą. Wnętrze kaplicy oświetlane było dwoma niewielkimi oknami i wyłożone na ziemi kamiennymi płytami. W XV wieku w ścianę południową wstawiono wspaniałą wnękę grobową, zamkniętą profilowanym łukiem w ośli grzbiet, wypełnionym trójliściem i zwieńczonym rzeźbionym Chrystusem na krzyżu.
Stan obecny
Opactwo na skutek przeprowadzonej w XX wieku odbudowy jest dziś kompletnym założeniem klasztornym. Zniszczone części odtworzono zgodnie z ówczesną wiedzą, nie popełniając większych błędów, wzorując się na zachowany detalach architektonicznych, które posłużyły jako wzorce dla grupy zatrudnionych artystów, kamieniarzy i rzemieślników. Najwięcej oryginalnej substancji zachowało się we wschodniej część kościoła z XV-wiecznym prezbiterium, południową nawą i południowym transeptem oraz pochodzącym jeszcze z XIII wieku północnym ramieniem transeptu. Spośród zabudowań klauzury odbudować trzeba było zwłaszcza północną część skrzydła wschodniego, infirmerię, dom opata oraz krużganki. Całkowicie nową kreacją stało się skrzydło zachodnie, prawdopodobnie nigdy nie ukończone w średniowieczu. Założenie klasztorne znajdują się dziś pod opieką Historic Scotland i jest dostępne dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
Fisher I., Ritchie A., Iona Abbey and Nunnery, Edinburgh 2001.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Ritchie A., Iona, London 1997.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Ancient Monuments, volume IV, Iona, Edinburgh 1982.