Historia
Klasztor augustianek założony został na wyspie Iona na początku XIII wieku z inicjatywy Reginalda, syna Somerleda, władającego udzielnie zachodnimi wyspami Szkocji. Jego pierwszą przeoryszą została Bethoc (Beatrice), siostra Reginalda, natomiast większość sióstr pochodziła najpewniej z Irlandii, gdzie funkcjonowało wiele podobnych augustiańskich klasztorów. Budowa kościoła i klauzury prowadzona była przez większość pierwszej ćwierci XIII stulecia. XIV wiek najpewniej pozbawiony był większej aktywności budowlanej, dopiero w drugiej połowie XV wieku i na początku XVI wieku przebudowano wirydarz, część zabudowań klasztornych i wprowadzono zmiany w kościele (zainstalowanie empory). Niedługo później rozpoczęły się procesy sekularyzacyjne, które w 1509 roku doprowadziły przeoryszę Agnes, córkę Donalda MacLeana, do zwrócenia się o królewską protekcję przeciwko lairdom z Duart i Lochbuie. Konwent funkcjonował do około 1574 roku, kiedy to na skutek postępującej reformacji został pozbawiony dóbr ziemskich i najpewniej wkrótce potem rozwiązany.
Architektura
Kompleks żeńskiej klauzury augustianek mieścił się na południe od starszego benedyktyńskiego opactwa, na terenie średniowiecznej osady z niewielkim, salowym, parafialnym kościołem św. Ronana. Składał się on z kościoła oraz po przebudowie z XV wieku z trzech skrzydeł klauzury, usytuowanych po południowej stronie świątyni, otaczających wraz z krużgankami powiększony wówczas wewnętrzny wirydarz o długości boków wynoszącej 14 metrów. Po stronie zachodniej pewną ochronę od wiatrów dawały skaliste wzniesienia Cnoc Mòr, na wschodzie natomiast klasztor sąsiadował z plażą i przystanią w płytkiej zatoce St Ronan.
Kościół klasztorny był budowlą niewielką (około 19,3 metrów długości i 6,1 metra szerokości, korona murów obwodowych na wysokości 7,7 metra), ale o rozbudowanym układzie. Posiadał trójprzęsłową nawę główną, otwartą na nawę boczną po stronie północnej trzema półkolistymi arkadami opartymi na kolistych w przekroju filarach, sklepioną krzyżowo – żebrowo kaplicę północną oraz prezbiterium, pierwotnie oddzielone od nawy drewnianym lektorium oraz ostrołuczną, profilowaną arkadą o szerokości 5,2 metra, opartą na kolumienkach z kielichowatymi kapitelami. Prezbiterium w średniowieczu także było podsklepione krzyżowo, z żebrami opadającymi w narożnikach na służki. Kaplica otwierała się na nawę północną półkolistą arkadą, z archiwoltą opartą na kapitelach zdobionych głowami zwierząt.
Wschodnie narożniki prezbiterium kościoła wyróżniono od zewnątrz obłymi wałkami, prawdopodobnie zakończonymi na obiegającym budynek gzymsie podokiennym, stanowiącym podstawę wysoko przebitych otworów północnych nawy głównej i poprowadzonym powyżej archiwolt okien w ścianach szczytowych. Wewnątrz odpowiednikiem tego gzymsu był ciągły gzyms poprowadzony na wysokości głowic arkad, podwyższany schodkowo na wysokości okien wschodnich i zachodnich. Obydwa gzymsy stanowiły charakterystyczny i unifikujący detal architektoniczny kościoła, podobny do nieco wcześniejszego gzymsu zastosowanego w północnym ramieniu transeptu i północnej ścianie prezbiterium benedyktyńskiego kościoła opackiego.
Główne wejście do świątyni z zewnątrz prowadziło nietypowo od północy, gdyż fasada zachodnia pozbawiona była portalu, a jedynie przepruta wysokim półkolistym oknem o szerszym rozglifieniu zewnętrznym niż wewnętrznym i małym otworem doświetlającym poddasze. Także okna w nawie głównej i bocznej były niewielkie, wąskie, szeroko rozglifione jedynie do wnętrza. Dwa takie znajdowały się w północnej ścianie nawy głównej i trzy w ścianie południowej. W tej drugiej znajdowało się także duże, dwudzielne okno, prawdopodobnie przebite w XV wieku by skompensować utratę światła z zablokowanych arkad międzynawowych. Okna północne przebito nad filarami międzynawowymi a nie nad arkadami, co było charakterystyczne dla XII/XIII-wiecznych kościołów w Irlandii, a nie dla architektury sakralnej Szkocji czy Walii. Kaplicę północną dodatkowo doświetlało nietypowe okno o trójkątnym zamknięciu, a prezbiterium od wschodu para wysokich, wąskich i półkoliście zamkniętych okien. Prezbiterium wyposażone było w piscinę, armarium oraz ołtarz. Także w kaplicy mieścił się ołtarz przy ścianie wschodniej, kamienna piscina w ścianie północnej i armaria w południowej. W grubości muru północnego wąskie schody prowadziły na górne piętro, czy też poddasze, doświetlane małym oknem wschodnim przebitym w szczycie. Kościół skomunikowany był także z krużgankiem poprzez portal w południowo – zachodniej części nawy głównej. Portal ten, o półkolistej archiwolcie i flankowany czterema kolumienkami w uskokach, miał wyjątkowe proporcje, bowiem przy szerokości zaledwie 0,86 metra posiadał wysokość aż 2,7 metra. Co ciekawe drzwi w portalu mogły być blokowane ryglem.
W XV wieku arkady międzynawowe zostały zamurowane za wyjątkiem otworu przejściowego i jednego doświetlającego. W nowym murze utworzono też otwory na belki podtrzymujące wstawioną wówczas emporę, od południa podpartą na rzeźbionych konsolach (ludzka głowa, głowa zwierzęcia w otoczeniu liści, anioł ze zwojem, rozeta). Empora zajmowała półtorej przęsła długości.
Przyziemie skrzydła wschodniego klauzury mieściło trzy pomieszczenia. Spośród nich północne było największe o wymiarach wnętrza 8 x 5,5 metra. Skomunikowane z krużgankiem, wyposażone było w niskie, kamienne siedzisko wzdłuż ściany wschodniej i północnej. Mogło służyć za rozmównicę, czyli miejsce w którym dozwolone były rozmowy między zakonnicami, część pomieszczenia mogła też być zajmowana przez drewniane schody wiodące do latryn. Środkowym pomieszczeniem skrzydła wschodniego był kapitularz, osadzony nieco niżej niż poziom krużganka. Jego wnętrze, jako że służyło do codziennych zebrań konwentu, wypełnione było kamiennymi ławami usytuowanymi przy ścianach. Trzecie, południowe pomieszczenie znajdowało się na poziomie krużganka i było z nim także skomunikowane. Nie wiadomo jakie miało przeznaczenie. Jego ściana wschodnia aż do narożnika kapitularza była grubsza od innych, wystawała więc nieco ku wschodowi, i podobnie jak mury prezbiterium w narożach posiadała wałki, tyle że ośmioboczne a nie okrągłe. Na górnej kondygnacji skrzydła w dormitorium spały zakonnice, wchodzące tam wspomnianymi schodami przez pomieszczenie północne.
Skrzydło południowe zajmowane było przez duży refektarz, w XVI wieku podwyższony o górną kondygnację, rozdzieloną drewnianym stropem. Od wschodu sąsiadował on z późnośredniowiecznym aneksem latrynowym, połączonym bezpośrednio z dormitorium mniszek. Latryny znajdowały się na górnej kondygnacji, skąd zapewne nieczystości odpływami odprowadzane były na zewnątrz. Dolna kondygnacja aneksu skomunikowana była z południowym pomieszczeniem skrzydła wschodniego a drzwi wschodnie wiodły na zewnątrz. Refektarz pierwotnie był obszernym pomieszczeniem o długości 14 metrów i szerokości 5 metrów, wewnątrz murów grubych na 0,9 metra. Wejście do niego, otwarte na krużganek, znajdowało się we wschodniej części ściany północnej. Oświetlenie zapewniały trzy okna południowe oraz jedno duże okno zachodnie, wysoko osadzone, o trójlistnym zwieńczeniu. W ścianie wschodniej znajdowało się jedno okno, później przysłonięte aneksem latrynowym, oraz górne okno z XVI wieku, przebite po wstawieniu drugiej kondygnacji.
Skrzydło zachodnie prawdopodobnie zapewniało komnaty dla gości klasztoru, tam też zapewne znajdowało się główne wejście do klauzury. Z krużgankiem skrzydło skomunikowane było tylko jednym wejściem, usytuowanym mniej więcej pośrodku jego długości. Przypuszczalnie było dwukondygnacyjne, przykryte dwuspadowym dachem nad całością budynku.
Wirydarz pierwotnie utworzony był na planie kwadratu o wymiarach 9,7 x 9,7 metra, z krużgankami o szerokości 2,1 metra. Po przebudowie z XV wieku został jednak powiększony do wymiarów 14 x 14 metrów i szerokości krużganków 2,5 metra. Te ostatnie przykryte były dachami jednospadowymi, opartymi na arkadach, osadzonych na parach okrągłych i ośmiobocznych w przekroju kolumienek. Arkady po przebudowie krużganka z XV wieku otrzymały ciekawą formę trójliści z centralną częścią uformowaną w łuk typu ośli grzbiet. Bogato ozdobione zostały także narożniki krużganków po stronie zewnętrznych ścian, gdzie każdy z kamiennych bloków pokryto płaskorzeźbionymi czworobokami, wypełnionymi misterną geometryczną dekoracją o różnych wzorach.
Około 9 metrów w kierunku północnym od kościoła klasztornego usytuowany był niewielki kościół parafialny św. Ronana z przełomu XII i XIII wieku. Była to prosta budowla salowa o wewnętrznej długości 11,5 metra i szerokości 4,7 metra. Oświetlany był małym, wąskim oknem od wschodu. Kolejne pojedyncze, rozglifione do wnętrza otwory okienne oświetlały ołtarz we wschodniej części korpusu od północy i południa. Większość okien miała półkoliste zamknięcia, jedynie okno północne najwyraźniej otrzymało zwieńczanie trójkątne, podobne do zastosowanego w kaplicy kościoła klasztornego. Wejście znajdowało się w zachodniej partii ściany północnej, gdzie umieszczono flankowany wałkami portal.
Stan obecny
Klasztor augustianek na wyspie Iona, choć znajdujący się dziś w stanie ruiny, jest jednak najlepiej zachowanym żeńskim klasztorem na terenie Wielkiej Brytanii. W najlepszym stanie zachowały się mury kościoła klasztornego, poza zniszczoną ścianą południową, częścią ściany wschodniej i północną ścianą nawy bocznej, ale z zadaszoną kaplicą północną. W całości zachowały się również mury obwodowe skrzydła południowego, natomiast skrzydła wschodnie i zachodnie w dużej części zdegradowane zostały do dolnych partii murów. Obok ruin klasztoru widać ponadto dawny kościół parafialny św. Ronana o współczesnym pogrążonym dachu. Obecnie oba zabytki znajdują się pod opieką i zarządem organizacji Historic Scotland, która udostępnia je dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
Fisher I., Ritchie A., Iona Abbey and Nunnery, Edinburgh 2001.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 1, Edinburgh 1896.
Ritchie A., Iona, London 1997.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Ancient Monuments, volume IV, Iona, Edinburgh 1982.