Historia
Pierwsze obwarowana osada w Gurness powstała około 400 roku p.n.e. Około 200 roku p.n.e. fortyfikacje zostały zmodernizowane, a w ich wnętrzu wzniesiono wieżę mieszkalną (broch) wraz z kompleksem zabudowań mieszkalno – gospodarczych. Wzniosła je miejscowa ludność zasiedlająca Orkady przed przybyciem skandynawskich osadników. Były to najpewniej plemiona celtyckie, czy też piktyjskie, tworzące społeczności farmerskie żyjące głównie z wypasu bydła, mniejszych upraw rolniczych i połowów. Jako, iż właśnie bydło stanowiło wówczas wyznacznik bogactwa, próba jego ochrony przed ciągłymi najazdami rabunkowymi mogła być jednym z impulsów do budowy brochów. Szacuje się, iż w Gurness mieszkać mogło około 30-40 rodzin.
Około 100 roku p.n.e. osada wyludniła się a zabudowania zaczęły popadać w zaniedbanie, co ostatecznie doprowadziło do zawalenia brocha, zaniku obwarowań i znacznego pomniejszenia przestrzeni zajmowanej przez budynki mieszkalne. Od około 200 do 600 roku n.e. na terenie Gurness funkcjonowało już tylko jedno gospodarstwo piktyjskiej rodziny, a ostatnie ślady ludzkiej obecności związane były z wikingami, przejściowo przebywającymi w Gurness około 850 roku. W kolejnych latach IX wieku osada została całkowicie opuszczona.
Architektura
Gurness usytuowane zostało na dużym cyplu lądu największej wyspy Orkadów, wcinającym się w wody cieśniny Eynhallow Sound. Dzięki takiemu położeniu było ono zabezpieczone z trzech stron, a prowadzące od południa dojście można była łatwiej strzec i zabezpieczyć. W swej najstarszej formie Gurness stanowiło niewielką osadę zajmującą okrąg o średnicy około 45 metrów, otoczoną przekopem i zdwojonym ziemnym wałem. Dodatkowo każdy z wałów poprzedzony był kolejnymi rowami.
Około 200 roku p.n.e. stary przekop został zasypany, a obwałowania zastąpiono kamiennym murem z przejazdem bramnym utworzonym po stronie wschodniej. Nie był to prosty wjazd, lecz stosunkowo rozbudowany kompleks bramny z dwoma komorami bo bokach (płytką na północy i głębszą na południu), prawdopodobnie służącymi strażnikom i odźwiernym. Po przebyciu wrót i minięciu komór straży wjazd formował się w ograniczony murami przejazd, prowadzący aż do głównej wieży – brocha i do bocznych przejść prowadzących do mniejszych gospodarstw. Mur obwodowy posiadał liczne załamania w postaci wykuszowych zatok, będąc być może ciekawą i bardzo wczesną próbą utworzenia obwarowań o funkcji flankującej, choć nie ma pewności czy korona muru dostępna było dla obrońców. Mur poprzedzony został nowym przekopem, przy czym obwarowania zamknęły przestrzeń o wymiarach około 44 x 37 metrów (choć nie ma pewności jak daleko osada sięgała po stronie północnej z powodu zmiany linii brzegowej i obsuwania nadmorskich skarp).
W zachodniej części założenia, wewnątrz obwodu obronnego, wzniesiono cylindryczną wieżę mieszkalną – broch, wokół której skupiły się mniejsze zabudowania. Całość wzniesiona była z nieobrabianych, ale dokładnie dopasowywanych kamieni, nie wiązanych żadną zaprawą, przeważnie płaskich i szerokich płyt, uzupełnianych w szparach mniejszymi kamieniami. Domostwa miały różnorodne kształty, przeważnie okrągłe w planie, ale też w postaci krótkich czworoboków lub okazałych, wydłużonych domów o formach zbliżonych do prostokątów, często z zaokrąglonymi narożnikami. Przy większości z nich funkcjonowały małe dziedzińczyki, zapewne funkcjonujące jako zagrody dla zwierząt gospodarczych oraz małe spiżarnie i budy. Wejścia do nich znajdowały się od strony uliczki poprowadzonej wokół wieży – brocha. Każde domostwo składało się z jednego pomieszczenia w którym mieszkano, pracowano i spano, zaopatrzonego w palenisko, duży kamienny zbiornik na wodę w podłodze oraz różnego raju kamienne półki i wnęki. W letnie dni osada najpewniej była relatywnie cicha i spokojna, gdyż większość mieszkańców przebywała w pracy na polach oraz w łodziach na połowach, natomiast w krótkie dni zimowe zatłoczona i zadymiona, gdy każdy zajmował się wytwarzaniem narzędzi, tkaniem ubrań, wyrobem ceramiki, garbowaniem skór, czy też wyrobem metalowych części.
Broch otrzymał w planie formę koła o zewnętrznej średnicy około 20 metrów, przy murach grubych na około 4,4 metry. Jego wysokość szacuje się na około 8-10 metrów, przy czym mury zwężały się w miarę pięcia w górę, przez co broch uzyskiwał charakterystyczny stożkowaty kształt. Forma jego zadaszenia również nie jest znana, najczęściej jednak rekonstruuje się ją jako zagłębiony wewnątrz murów stożkowaty dach z otwartą więźbą wewnątrz, przykryty od zewnątrz strzechą. Wejście do wieży umieszczono po stronie wschodniej, zwróconej w stronę przejazdu bramnego, z czworobocznym wejściem przykrytym dużym kamieniem jako nadprożem. Same wrota wejściowe mogły być blokowane ryglem umieszczanym w otworze w murze w jednej z bocznych komór, które flankowały korytarz wejściowy. Komory takie były typowym rozwiązaniem w prawie każdym brochu, podobnie jak długie przejścia i galerie poukrywane w grubości muru wieży. W Gurness galerie te łączyły się z obiema komorami przy wejściu, posiadały też schody na górne poziomy, prowadzące zapewne aż do wysokości wieńczącego wieżę chodnika obronnego. Główna przestrzeń wewnątrz wieży posiadała centralnie ulokowane palenisko, zagłębiony w ziemi i wyłożony kamieniami dół, zapewne służący jako zbiornik na wodę, a także wiele kamiennych półek i szafek dostawionych do wewnętrznych ścian muru. Musiało być tam ciasno i ciemno, gdyż na drewnianym rusztowaniu ustawione były górne kondygnacje, z jedynym otworem pośrodku pozostawionym dla ulatniającego się z paleniska dymu.
Po kilku generacjach mieszkańców użytkujących kompleks, osada rozrosła się na tyle, iż część domostw zaczęto budować po stronie wschodniej poza obwarowaniami, na terenie częściowo zasypanego przekopu, w pobliżu bramy wjazdowej. W okresie tym broch z nieznanych przyczyn częściowo się zawalił, uszkodzony został jego zachodni fragment. Odbudowano go i wzmocniono przyporami, lecz prawdopodobnie wieża nie osiągnęła już pierwotnej wysokości. Wnętrze brocha także przemodelowano wznosząc nowe ścianki działowe, nowe schody i dwa paleniska, a zbiornik zasypano i przykryto.
Stan obecny
Gurness jest dziś jednym z najlepiej zachowanych stanowisk z epoki żelaza na terenie Szkocji, z widocznymi murami brocha dochodzącymi do wysokości 3,6 metrów, dolnymi partiami murów zabudowań osady oraz jej obwarowaniami z podwójną linią wałów i przekopów. Nie przetrwała jedynie północna część osady, zniszczona z powodu zmiany linii brzegowej i obsuwania się nadmorskich skarp. W pobliżu, po zachodniej stronie, obejrzeć również można ruiny piktyjskiego domostwa z IV/V wieku n.e., użytkowanego po opuszczeniu głównego kompleksu. Obsługę turystyczną zapewnia budynek organizacji Historic Scotland, z ekspozycją muzealną przedstawiającą niektóre ze znalezisk archeologicznych z Gurness. Na przeciwnym brzegu zatoki warto obejrzeć równie dobrze zachowane ruiny brocha Midhowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Armit I., Towers in the North: The Brochs of Scotland, Stroud 2002.
Fojut N., The brochs of Gurness and Midhowe, Edinburgh 2019.
Ritchie J., Brochs of Scotland, Aylesbury 1988.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland. Twelfth report with an inventory of the ancient monuments of Orkney & Shetland, volume II, inventory of Orkney, Edinburgh 1946.