Historia
Drewniano – ziemne obwarowania w Greenan powstały już w XII wieku, prawdopodobnie na miejscu jeszcze starszych budowli uważanych za ufortyfikowane gospodarstwo. Średniowieczna warownia mogła mieć związek z akcją osadnicza prowadzoną w czasach króla Dawida II, w trakcie której przybysze z południa wznieśli gródek typu motte and bailey. Około 1190 roku był on w posiadaniu Rogera de Scalebroc, wasala earla Carrick. Przez kolejne trzysta lat losy Greenan nie są znane, dopiero w 1475 roku miejscowe dobra pojawiły się w źródłach pisanych jako własność Johna, earla Ross, tak zwanego lorda Isles. Z powodu konfliktu earla Ross z królem Jakubem III i jego następcą Jakubem IV, Greenan pod koniec XV wieku przeszło na ród Davidsonów.
Wieża mieszkalna wzniesiona miała zostać na początku XVI wieku z inicjatywy Thomasa Davidsona, na miejscu starszych obwarowań. W 1576 roku przeszła ona w ręce Paula Reid, mieszczanina z Ayr, który posiadał ją dość krótko, do 1588 roku. Jego następcą został John Kennedy z Baltersan, za którego sfinansowano przebudowę i rozbudowę Greenan o zabudowania po południowej stronie wieży. Prace zakończono w 1603 roku, co uwieczniono inskrypcją nad nadprożem wejścia. Nieco wcześniej, w 1602 roku, w pobliżu Greenan zamordowany został kuzyn właściciela wieży, sir Thomas Kennedy z Culzean, zabity w ramach międzyklanowych porachunków.
Greenan pełniło funkcje mieszkalne aż do drugiej połowy XVIII wieku, będąc w międzyczasie ciągle w posiadaniu rodu Kennedych. Prawdopodobnie ostatnim użytkującym wieżę właścicielem był około 1766 roku Thomas Kennedy, earl Cassillis. Z powodu zbyt surowych warunków mieszkalnych została ona niedługo później opuszczona i popadła w ruinę.
Architektura
Greenan wzniesiono tuż przy krawędzi nadbrzeżnej skarpy, praktycznie niedostępnej od strony północnej, gdzie klif poprzez podmywanie morskimi wodami stał się pionową ścianą. Także od wschodu i zachodu stoki były bardzo strome, co czyniło jedynym możliwym podejściem kierunek południowy, łączący cypel wąską szyją z resztą terenu.
Wieża otrzymała w planie kształt czworoboku o wymiarach 10,6 x 8,5 metra z wejściem umieszczonym co prawda na poziomie gruntu, ale ze względów obronnych w ścianie wschodniej, czyli nie od strony dziedzińca ale tuż obok stromych skarp. Wieża posiadała wysokość mieszczącą trzy główne kondygnacje i poddasze, przykryte dwuspadowym dachem opartym przy krótszych bokach na szczytach, przy czym każdy ze szczytów zwieńczony był kominem. Wieża nie posiadała dookolnej galerii obronnej, jedynie w każdym narożniku znalazły się obłe bartyzany osadzone na półkolistych konsolach.
Wewnątrz najniższą kondygnację zajmowała sklepiona kolebkowo komora gospodarcza, najpewniej wykorzystywana jako spiżarnia, czy też skład najpotrzebniejszego wyposażenia. Jej nikłe oświetlenie zapewniały jedynie dwa otwory szczelinowe po stronie północnej, a w jednej ze ścian utworzono półkę – wnękę. Komunikację z pierwszym piętrem zapewniała spiralna klatka schodowa osadzona w grubości muru narożnika północno – wschodniego, prowadząca do przykrytej drewnianym stropem auli (hall) o wymiarach 7,6 x 6,1 metra. W odróżnieniu od spiżarni była ona już dobrze oświetlona oknami przeprutymi z każdej strony świata oraz ogrzewana kominkiem usytuowanym w murze zachodnim. Ponadto posiadała niezależne wejście od strony dziedzińca, dostępne zapewne po drewnianych, usuwalnych w razie zagrożenia schodach. Powyżej znajdowało się drugie piętro o podobnym układzie i wyposażeniu, najpewniej pełniące funkcje mieszkalne, oraz na samej górze poddasze, przeznaczone na dodatkową izbę lub kilka izb sypialnych.
Położony na południe od wieży niewielki dziedziniec otoczony był słabym murem o grubości jedynie 0,6 metra, w obrębie którego znajdowała się zabudowa gospodarcza i pomocnicza. Były to dwa murowane budynki, z których jeden musiał mieścić zamkową kuchnię, na którą nie znalazło się miejsce w wieży. Od południa całe to założenie zabezpieczały dwa poprzeczne przekopy o głębokości 3 metrów, jeden o szerokości 23 metrów poprowadzony w odległości około 40 metrów, drugi, węższy, o szerokości 13,7 metrów, poprowadzony w odległości około 85 metrów od wieży. Przestrzeń pomiędzy nimi (70×26 metrów) prawdopodobnie wypełniała drewniana zabudowa podzamcza, ogrodzona jakąś formą palisady lub częstokołu.
Stan obecny
Wieża zachowała całość murów obwodowych do wysokości pierwszego piętra oraz część zachodnią i południową sięgającą prawie oryginalnej wysokości. Z powodu zaniechania przez długi okres prac renowacyjnych całość jest niestabilna, przez co wejścia zostały zamurowane, a wnętrza są oficjalnie niedostępne. Oglądanie zabytku od strony zewnętrznej nie jest już niczym ograniczone, dzięki czemu podziwiać można wyjątkowo malownicze usytuowanie budowli.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
Strona internetowa canmore.org.uk, Greenan Castle.