Historia
Opactwo Glenluce ufundowane zostało we wczesnych latach 90-tych XII wieku przez Rolanda, lorda Galloway i zarazem konstabla królestwa Szkocji. Powstało jako filia starszego konwentu cysterskiego z Dundrennan. Budowę rozpoczęto zapewne wkrótce po przybyciu pierwszych mnichów, choć początkowo musiały to być zabudowania tymczasowe, funkcjonujące do momentu zorganizowania placu budowy murowanego kościoła i najważniejszych pomieszczeń klauzury. Prace nad budową kościoła prawdopodobnie trwały przez większość XIII wieku, natomiast rozbudowa i przekształcenia klauzury ciągnęły się aż po przełom XV i XVI wieku, kiedy to między innymi zmodernizowano kapitularz, skrzydło zachodnie i południowe.
Historia opactwa jest słabo znana. Wiadomo jedynie, iż w latach 1234-1235 zaangażowane było w bunt Gallowaya przeciwko Aleksandrowi II, zbrojny zryw pod wodzą Tomása mac Aileina (Thomasa z Galloway) i Gille Ruadha, sprzeciwiających się rozdrobnieniu swego dziedzictwa przez władcę. Na skutek tych działań opat Glenluce o imieniu Robert stracił urząd i został zastąpiony przeorem z klasztoru Melrose, choć samo opactwo prawdopodobnie uniknęło większych reperkusji. Nie wiadomo także nic o jakiś istotnych zniszczeniach z okresu szkockiej wojny o niepodległość, prowadzonej z Anglią na przełomie XIII i XIV wieku. W późniejszym okresie król Robert I potwierdzić miał nadania dla klasztoru, który miał je posiadać jako wolną baronię, co wskazuje, iż opactwo musiało sprzyjać poczynaniom Roberta I w staraniach o koronę i w starciach z Edwardem I. Przywileje te po raz kolejny potwierdził następny szkocki władca, król Dawid II. Stabilna sytuacja majątkowa pozwalała mnichom prowadzić dochodową gospodarkę, opartą głównie na wypasie owiec i silnych kontaktach handlowych z Irlandią oraz kontynentem. Opactwo mimo położenia na odludnych terenach odwiedzali szkoccy monarchowie, między innymi Robert Bruce, Jakub IV, czy Maria Stewart.
Kres Glenluce przyniosła w 1560 roku reformacja, choć początkowo pozwolono braciom pozostać na miejscu, a zabroniono jedynie przyjmować nowych mnichów do nowicjatu. Konwent wciąż liczył wówczas 16 braci łącznie z opatem i przeorem, co było liczbą bliską do szacowanej średniej wynoszącej dla klasztoru około 20 mnichów (bez uwzględnienia konwersów). Formalnie opactwo zsekularyzowane zostało w 1602 roku, wraz ze śmiercią ostatniego cysterskiego mnicha, stając się łupem dla okolicznych szlacheckich rodów, głównie Gordonów z Lochinvar i earlów z Cas. Część z zabudowań klasztornych została wówczas przekształcona na mieszkalną rezydencję, lecz większość z czasem zaczęto traktować jako darmowe źródło materiałów budowlanych i rozebrano.
Architektura
Glenluce założono na odludnych, słabo zamieszkanych terenach, blisko wschodniego brzegu rzeki Water of Luce. Otrzymało ono układ typowy dla klasztorów cysterskich z kościołem orientowanym na linii wschód – zachód, do którego od południa przylegały zabudowania klauzury, trzema skrzydłami i krużgankami opinające wewnętrzny wirydarz o wymiarach 26,5 x 27,1 metrów. Jeszcze dalej na południe rozmieszczone były luźniej powznoszone zabudowania gospodarcze i pomocnicze w postaci stajni, obór, browaru, a także infirmerii dla starszych i schorowanych mnichów.
Kościół opacki powielał formę stosunkowo prostej cysterskiej świątyni składającej się z trójnawowego, sześcioprzęsłowego korpusu o kształcie bazyliki długości około 35 metrów i szerokości 17 metrów, z transeptem do którego przystawione były od wschodu niewielkie kaplice (po dwie do północnego i południowego ramienia), niską czworoboczną wieżą nad przecięciem naw oraz z krótkim czworobocznym, jednonawowym prezbiterium po stronie wschodniej o wymiarach 11,5 x 7 metrów. W tym ostatnim mieścił się ołtarz główny, stojący zapewne na niewielkim podwyższeniu, natomiast charakterystyczne dla średniowiecza liczne mniejsze ołtarze usytuowane były we wszystkich kaplicach przytranseptowych, gdzie mnisi odprawiali prywatne modły za patronów konwentu. W dwóch przęsłach wschodnich nawy głównej znajdował się wypełniony stallami chór mnichów, odgrodzony na zachodzie lektorium od części nawy przeznaczonej dla konwersów i ludzi świeckich. Kościół wzniesiony był w stylistyce wczesnogotyckiej. Jego mury wzmacniały od zewnątrz kojarzone jeszcze z okresem romańskim lizeno-przypory, natomiast okna choć wąskie, miały już zamknięcia ostrołuczne.
Spośród zabudowań klauzury tradycyjnie najważniejszym było dwukondygnacyjne skrzydło wschodnie. Na dolnym poziomie od północy mieściło ono sąsiadującą z kościołem zakrystię, następnie kapitularz, czyli miejsce codziennych zgromadzeń konwentu pod przewodnictwem opata, na których obradowano o najważniejszych dla opactwa sprawach, przeprowadzano sądy i wydawano wyroki. Dalej znajdowało się pomieszczenie dla nowicjuszy, rozmównica (gdzie mnisi mogli dyskutować bez obawy złamania ślubów milczenia), będąca zarazem przejściem na cmentarz usytuowany po wschodniej stronie kościoła, oraz fraternia (gdzie bracia pracowali, zwłaszcza w okresie zimowym). Na samym końcu skrzydła funkcjonowała mała dobudówka południowo – wschodnia o nieznanym przeznaczeniu. Na piętrze jak zawsze mieściło się dormitorium, czyli wielka sala z siennikami mnichów, połączona na północy tzw. nocnymi schodami z transeptem kościoła, w celu szybkiego umożliwienia przejścia na nocne i poranne modlitwy. Dormitoria cysterskie najczęściej połączone były też z latrynami po stronie południowej, a te musiały znajdować się nad kanałami ściekowymi skierowanymi ku rzece lub strumieniowi na wschodzie.
Kapitularz pod koniec średniowiecza miał formę pomieszczenia na planie kwadratu o długości boków wynoszącej 7,3 metra. Zwieńczony był nad czterema przęsłami sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na pojedynczym środkowym filarze, profilowanym ośmioma wałkami od wielobocznego cokołu do głowicy. Głowicę, na którą spływały żebra, otoczono kunsztownie wykonanym liściastym motywem o późnogotyckiej formie. Żebra oparto także na umieszczonych w połowie wysokości ścian, rzeźbionych ludzkimi postaciami wspornikach: czterech narożnych i czterech osadzonych w połowie długości każdej ściany. Jeden z nich znalazł się pomiędzy dwoma ostrołucznymi oknami z maswerkami w ścianie wschodniej (trójdzielnymi, zwieńczonymi trójliśćmi ponad którymi umieszczono duże czwórliście), jeden natomiast ponad portalem wejściowym o półkolistym zamknięciu, obramionym półkolistą archiwoltą osadzoną na dwóch wspornikach o formie ludzkich masek. Od strony zewnętrznej, dostępnej po trzech schodkach, portal wejściowy otrzymał bogate profilowanie i dekoracyjne kapitele rzeźbione sugestywnymi motywami roślinnymi. Co ciekawe kapitularz nie otwierał się na krużganek przeźroczami przez które oglądać mogliby obrady konwersi i nowicjusze. Mnisi siedzieli wewnątrz na kamiennych ławach obiegających całe wnętrze, a opat na wyróżnionym płaskorzeźbionym trójliściem miejscu, pomiędzy dwoma oknami. Spośród detali architektonicznych kapitularza bogate zdobienia uzyskały jeszcze zworniki sklepienne (jeden z nich przedstawia szczerzącego się lwa herbowego lordów Galloway, inny lwa herbowego królestwa Szkocji z koroną, wspieranego po bokach przez anioły).
Skrzydło południowe klauzury mieściło od wschodu kalefaktorium, czyli pomieszczenie które jako jedyne było nieustannie ogrzewane w okresie zimowym i wykorzystywane do popularnego w średniowieczu upuszczania krwi, co jak wierzono miało korzystny wpływ na zdrowie. Środkową część skrzydła zajmował refektarz, także w tradycyjny dla cystersów sposób usytuowany dłuższymi bokami prostopadle do pozostałych zabudowań. Od zachodu sąsiadował on z kuchnią klasztorną, z którą nie mógł być połączony za pomocą często spotykanego otworu w ścianie ułatwiającego przekazywanie posiłków, gdyż oba budynki rozdzielał pas wolnej przestrzeni. Pod koniec średniowiecza, prawdopodobnie na skutek jakiejś przebudowy, refektarz usytuowano na piętrze, natomiast dolny poziom zajmowany był przez szereg pomieszczeń magazynowych.
Skrzydło zachodnie klauzury było najmniejsze, choć dwukondygnacyjne. Mieściły się w nim pomieszczenia magazynowe oraz pomieszczenia przeznaczone dla braci świeckich (konwersów), którzy pracowali na klasztornych folwarkach zapewniając dochody i utrzymanie konwentu. Jako, że z tego powodu musieli się lepiej odżywiać, najpewniej mieli w skrzydle zachodnim własny refektarz (prawdopodobnie umieszczony blisko kuchni), a także osobne dormitorium i dostęp do latryn. Byli również odseparowani od regularnych mnichów, dlatego zapewne funkcjonowało dla nich osobne wejście do kościoła. W XVI wieku w związku z upadkiem roli konwersów skrzydło zachodnie (a także południowe) zostało znacznie przebudowane i zaadaptowane na komnaty opata.
Stan obecny
Obecnie opactwo znajduje się w stanie zaawansowanej ruiny. Kościół klasztorny widoczny jest w większości w partiach fundamentowych tworzących na ziemi obrys dawnych murów. Nieco większą wysokość zachowały mury południowej nawy, a zwłaszcza południowe ramię transeptu oraz południowa ściana prezbiterium. Spośród zabudowań klauzury najmniej szczęścia miały skrzydła południowe i zachodnie z których pozostały jedynie dolne partie murów, pozwalające jednak odtworzyć układ pomieszczeń parteru. W najlepszym stanie znajduje się dawne skrzydło wschodnie z zachowanym i wciąż zasklepionym późnogotyckim kapitularzem oraz fragmentem przylegającego do niego zrekonstruowanego krużganka. Jako ciekawostka przetrwało klasztorne zaopatrzenie w wodę, wykonane z rur glinianych i ołowianych, a także specjalne komory służące do inspekcji kanalizacji.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Fourth report and inventory of monuments and constructions in Galloway (Volume I), county of Wigtown, Edinburgh 1912.