Historia
Dobra Esslemont po raz pierwszy wspomniane zostały w źródłach pisanych pod koniec XIV wieku, jako własność rodu Mareschal, który wówczas na drodze koligacji małżeńskich zastąpili przedstawiciele rodziny Cheyne z Straloch. Prawdopodobnie to oni wznieśli w Esslemont pierwszy murowany zamek, w 1493 roku zniszczony w trakcie zatargu sąsiedzkiego z Hayami z Ardendracht. Po tym wydarzeniu budowla musiała przez parę lat pozostawać w ruinie, gdyż dopiero w 1500 roku Cheynowie uzyskali królewskie pozwolenie na odbudowę, czy też wzniesienie nowego zamku.
W 1564 roku Patrick Cheyne otrzymał od królowej Marii Stewart tytuł barona Esslemont. Wyższy status, a także chęć wygodniejszego życia, wpłynęły na decyzję o budowie na terenie starego zamku około 1570 roku nowej rezydencji. Do jej wzniesienia częściowo wykorzystano materiały budowlane odzyskane ze starego zamku.
W okresie szkockiej reformacji Esslemont przeszło z rodziny Cheyne na Georga Jamesona, znanego malarza. W 1646 roku zamek okupowały oddziały protestantów, lecz wyparły ich siły rojalistyczne z Fyvie pod dowództwem kapitana Blackatera, zabijając 6 z nich w trakcie walk. Kolejnym właścicielem Esslemont od czasu śmierci Jamesona w 1644 roku był earl Erroll, a następnie od początku XVIII wieku Robert Gordon z Hallhead. Funkcje mieszkalne zamek spełniał do około 1799 roku, kiedy to Gordonowie wznieśli w okolicy nowy, wygodniejszy dom. Od tego czasu Esslemont popadło w ruinę.
Architektura
Zamek z pierwszej połowy XV wieku wzniesiono na planie pięcioboku o wymiarach około 37 x 35 metrów z prostą kurtyną zachodnią i ostrym narożnikiem po stronie wschodniej (lub ewentualnie na planie czworoboku, obecnie trudno odtworzyć przebudowaną wschodnią część zamku). Każdy z narożników zaopatrzono w cylindryczną wieżę, czy też basztę, połączoną kurtynami muru o grubości około 1,2 metra i tworzącymi zamknięty obwód. Baszty otrzymały średnicę około 5,8 metrów i były częściowo wysunięte przed obwód obronny. Przed murem zewnętrzną strefę obrony stanowił przekop o szerokości około 9 metrów i głębokości 2 metrów.
Pośrodku założenia usytuowana była wieża mieszkalna, czy też donżon, założony na planie litery L, posiadający w planie wymiary 16,7 x 12,8 metra z murami grubymi w przyziemiu na niecałe 2 metry (główny blok o wymiarach wnętrza 12,3 x 11 metrów i boczne skrzydło wielkości 7,8 x 6,6 metra). Na poziomie parteru wieża mieściła trzy pomieszczenia oraz niewielką sień wejściową (przedsionek), usytuowaną w kącie utworzonym przez załamanie muru. Sień połączona była z jednym z głównych pomieszczeń oraz z klatką schodową prowadzącą na górne kondygnacje. Główne pomieszczenia parteru wykorzystywane były do celów gospodarczych, mieszcząc spiżarnie, magazyny i kuchnię w części wschodniej. Wszystkie też były przykryte sklepieniami kolebkowymi i oświetlane przez wąskie, rozglifione do wnętrza otwory szczelinowe. Przypuszczać można, iż na piętrach wieży mieściła się aula oraz prywatne komnaty mieszkalne, przy czym ta pierwsza znajdowała się w zachodniej części budynku i skomunikowana była za pomocą drugiej narożnej klatki schodowej umieszczonej w grubości muru. Sądząc po odnalezionym, bogato rzeźbionym kapitelu, wyposażona była w zdobiony kominek. Nad kuchnią zapewne znajdowała się komnata mieszkalna (ang. solar), wykorzystująca ciepło dające przez kuchenne palenisko. Co nietypowe była ona wyposażona w kolejną klatkę schodową łączącą się z kuchnią, przy czym schody te na późniejszym etapie poprzez przeprucie muru połączono także ze spiżarnią zachodnią.
Budynek mieszkalny z lat 70-tych XVI wieku wzniesiony został we wschodnim narożniku zamku, prawdopodobnie przy wykorzystaniu starszej narożnej wieży, której relikty wkomponowano w nowe założenie o charakterze wczesnorenesansowej wieży mieszkalnej. Wieża ta otrzymała w planie także kształt litery L, oraz wymiary 12,4 x 10,5 metra z murami grubymi na 1 metr (główny blok o wymiarach wnętrza 10,2 7,2 metra i skrzydło wielkości 5,7 x 5,4 metra). Wewnątrz wieża mieściła przyziemie i dwa górne piętra. Na samym dole znalazła się mała izba oraz kuchnia, co nietypowe nie przykryta sklepieniem, lecz zaopatrzona w kominek w ścianie północno – zachodniej (zakładanie sklepień w pomieszczeniach z paleniskami było szczególnie ważne ze względów przeciwpożarowych). Dostęp na górę zapewniała spiralna klatka schodowa, osadzona w wieżyczce wciśniętej w kąt pomiędzy dwoma ścianami zachodnimi i zwieńczona czworobocznym pomieszczeniem posadowionym na wystających konsolach. Na pierwszym piętrze znajdował się pokój dzienny (aula), mniejsza komnata prywatna i sypialnia w cylindrycznej wieży. Drugie piętro także wyposażone było w komnaty mieszkalne.
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwały przed wszystkim ruiny wschodniej, wczesnorenesansowej wieży mieszkalnej z drugiej połowy XVI wieku, z wysokością w niektórych fragmentach sięgającą poziomu drugiego piętra. Obecnie jest ona zarośnięta roślinnością i nieco zaniedbana. Spośród zabudowań średniowiecznych zachowały się niewielkie relikty wieży mieszkalnej, odsłonięte w trakcie badań archeologicznych w latach 40-tych XX wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
Salter M., The castles of Grampian and Angus, Malvern 1995.
Simpson W. D., The excavation of Esslemont Castle, Aberdeenshire, „Proc Soc Antiq Scot”, vol. 78, 1943-1944.