Historia
Miejscowe ziemie w średniowieczu należały do rodu Wemyss, którego przedstawiciele w bliżej nieznanym okresie wznieśli najstarszy zamek, po raz pierwszy wzmiankowany w 1429 roku. Był on wówczas w rękach sir Davida Wemyssa of that Ilk, który miał w Elthok zawrzeć umowę z niejakim Hugh Fraserem z Lovat. Był to także okres kiedy dobra Elcho podzielone były na część wschodnią i zachodnią, przy czym w posiadanie jednej z nich weszły miejscowe cysterki. Podczas szkockiej reformacji wpadły one w kłopoty finansowe, pomimo pomocy udzielanej przez sir Johna Wemyssa. Po śmierci w 1570 roku przeoryszy Euphemii, sir John Wemyss zgromadził w swych rękach obie części majątku Elcho. Był on też fundatorem nowego, posiadającego o wiele lepsze warunki mieszkalne zamku, którego budowa rozpoczęła się około 1560-1570 roku lub nieco wcześniej, po otrzymaniu potwierdzenia praw własności w 1558 roku.
Elcho nie było nigdy główną siedzibą rodu (ta znajdowała się w Wemyss w Fife), jednak jego dogodna lokalizacja blisko Perth i Edynburga sprawiała, iż właściciele dbali o jego zabudowania. Jeszcze w XVI wieku ród wysoko awansował w społecznej hierarchii. Sir John Wemyss inicjował zaręczyny króla Jakuba VI z Anną duńską, a w 1603 roku eskortował królowę do Londynu by dołączyła do męża, który został również królem Anglii. W 1628 roku syn Johna o tym samym imieniu otrzymał godność lorda, zaś pięć lat później tytuł earla, choć niedługo później opowiedział się po przeciwnej stronie polityczno – religijnego sporu z Karolem I. Szczęśliwie Elcho nigdy nie zostało dotknięte działaniami militarnymi, które zniszczyły wówczas tak wiele szkockich zamków. John finansował natomiast na zamku przebudowy, które dotknęły zwłaszcza zabudowania na dziedzińcu.
W XVIII stuleciu David, earl Wemyss odgrywał ważną rolę w opracowaniu aktu unii z 1707 roku, łączącej w jedno państwo Szkocję i Anglię. Dla odmiany jego wnuk David był jakobickim powstańcem, który po klęsce pod Culloden w 1746 roku musiał uciekać za granicę. Chociaż Elcho pozostało w rękach rodziny Wemyss, ich interesy przeniosły się na południe Szkocji i do połowy XVIII wieku zamek przestał być wykorzystywany jako rezydencja szlachecka. W drugiej połowie XVIII wieku na zamku składowano duże ilości zboża, wysyłanego następnie do Anglii lub Francji. Z tego powodu gdy w 1773 roku w Szkocji wybuchł spowodowany nieudanymi zbiorami głód, pod zamkiem zebrał się rozwścieczony tłum. Do spalenia budowli nie doszło tylko dzięki obietnicy sprzedaży zboża na otwartym rynku w Perth. W kolejnych latach Elcho przestało być wykorzystywane, aż do pierwszych prac naprawczych w 1830 roku.
Architektura
Zamek usytuowany został na łagodnym stoku niewielkiego wzgórza, na południe od szerokiego koryta rzeki Tay i na zachód od niewielkiego strumienia. Jego głównym elementem była masywna, kwadratowa w planie wieża, połączona przy narożniku północno – wschodnim z podłużnym skrzydłem na rzucie zbliżonym do prostokąta, do którego od strony północnej dostawiono kolejną, ale mniejszą narożną, czworoboczną wieżę, czworoboczny i półokrągły ryzalit oraz narożną smukłą wieżę cylindryczną. Ta nieregularna w planie budowla od południa sąsiadowała z dziedzińcem, wyznaczonym przez obwód muru obronnego z dwoma narożnymi, okrągłymi basztami i umieszczonym pośrodku kurtyny południowej czworobocznym budynkiem bramnym, przed którym rozwinęło się niewielkie podzamcze, czy też podzamkowa osada. Na dziedzińcu znajdowały się stajnie oraz budynek gospodarczy, być może browar. Od północy zamek oprócz rzeki zabezpieczał kamieniołom, z którego zaopatrywano się w trakcie budowy.
Wieża południowo – zachodnia mieściła cztery kondygnacje, dostępne przez wejście z poziomu dziedzińca, ulokowane tradycyjnie w miejscu załamania muru, przy połączeniu wieży z głównym prostokątnym skrzydłem. Dzięki temu portal wejściowy oraz sam dostęp do rezydencji mógł być flankowany przez otwory strzeleckie przeprute w przyziemiu zarówno wieży jak i głównego skrzydła. Wieża południowo – zachodnia posiadała także, jako jedyna w całej budowli, zwieńczenie w postaci przedpiersia z krenelażem i galerii obronnej otaczającej poddasze, a także narożne obłe bartyzany. Masywna bartyzana z dużymi oknami została również nadwieszona w narożniku południowo – wschodnim głównego skrzydła, pełniła jednak raczej funkcje wartowniczo – strażnicze niż obronne. Samo wejście do wieży zamykane było na żelazną kratę i chronione przez nietypowy, długi na 1,8 metra kamień, podwieszony w kącie pomiędzy wieżą i głównym skrzydłem na podobieństwo trójkątnego machikułu. Pozostawione na nim ząbkowanie sugeruje, iż mógł dźwigać jakąś formę drewnianych elementów chroniących obrońców.
Najniższa kondygnacja wieży południowo – zachodniej, oprócz niewielkiej sieni wejściowej, mieściła klatkę schodową prowadzącą na górną kondygnację oraz dwie małe, sklepione kolebkowo komory, każdą z dostępem do jednego otworu strzeleckiego (łącznie na parterze było ich aż siedemnaście). Z sieni przedostać się można było do głównego skrzydła, w którym znajdowały się trzy pomieszczenia gospodarcze, każde z osobnym wejściem dostępnym z długiego korytarza poprowadzonego wzdłuż budowli. Zarówno korytarz jak i wszystkie pomieszczenia tej kondygnacji zostały sklepione kolebkowo. Największe wschodnie oraz nieco mniejsze środkowe pełniły zapewne rolę spiżarni i magazynów, natomiast zachodnie było kuchnią z wielkim paleniskiem po stronie północnej, zajmującym wspomniany powyżej czworoboczny ryzalit. Mieścił się tam również piec chlebowy, odpływ na nieczystości skierowany w stronę rzeki Tay oraz nisza ścienna na której trzymano zapewne sól i inne konieczne w trakcie pieczenia przyprawy lub naczynia. By usprawnić podawanie gotowych już dań, w ścianie kuchni przepruto okienko serwisowe, z którego służba odbierała potrawy i zanosiła piętro wyżej do auli. Kuchnia oprócz korytarza wejściowego, skomunikowana była również ze sklepioną komorą w wieży północno – zachodniej, spiżarnie zaś miały dostęp do cylindrycznej klatki schodowej osadzonej w ryzalicie półkolistym, wykorzystywanej zapewne przez służbę schodzącą po trunki na pański stół. Duża komora wschodnia połączona została z pomieszczeniem w narożnej wieży cylindrycznej.
Pierwsze piętro głównego skrzydła budynku w większości zajmowane było przez okazałą salę reprezentacyjną, czyli aulę (hall) służącą do urządzania wystawnych uczt, organizowania przyjęć, uroczystości, witania gości, czy też przeprowadzania sądów. Jej ogrzewanie zapewniał osadzony w południowej ścianie kominek, światło słoneczne wpadało przez dwa duże okna od południa i jedno zachodnie, a ściany zapewne pierwotnie pokryte były gobelinami. Wschodnią część skrzydła zajmowała mniejsza, ogrzewana kominkiem komnata mieszkalna, gdzie przyjmowano prywatnie gości i przebywano w skromniejszym gronie. Prywatny pokój mieścił się również w wieży północno – zachodniej. Jako jedyny na pierwszym piętrze zwieńczony był sklepieniem kolebkowym, w odróżnieniu od płaskich drewnianych stropów przykrywających aulę i komnatę wschodnią.
Aula posiadała bezpośredni dostęp aż do trzech klatek schodowych, wszystkich umieszczonych w narożnikach skrzydła: północno – zachodniej wiodącej na trzecie piętro z pominięciem piętra drugiego, południowo – zachodniej wiodącej na drugie i zarazem trzecie piętro, do pomieszczeń w wieży wejściowej i na górną galerię obronną, a także klatki schodowej w półkolistym ryzalicie, łączącej spiżarnię w przyziemiu z samą górą budynku, gdzie ryzalit i cylindryczną wieżę zwieńczono małymi izbami osadzonymi na wystających konsolach. Dojście do najwyższej narożnej izby wschodniej wiodło przez otwarty ganek umieszczony z boku dachu.
Drugie i trzecie piętro budynku posiadało bardzo podobny układ. W głównym skrzydle każde dzielone było na trzy, mniej więcej równej wielkości pomieszczenia mieszkalne, każde ogrzewane kominkiem i zaopatrzone w osadzoną w grubości muru latrynę oraz oświetlane oknami w których osadzono dla bezpieczeństwa żelazne kraty (utworzone z długich prętów, rozłożonych równomiernie pionowo i horyzontalnie oraz naprzemiennie przenikających się). Wszystkie pomieszczenia przykryte były płaskimi stropami belkowymi. Dużą liczbę pomieszczeń uzupełniały na drugim i trzecim piętrze pokoje w wieży wejściowej, wieży północno – zachodniej i narożnej wieży północno – wschodniej. Choć pomieszczenia wież zachodnich także wyposażono w kominki i latryny, były one nieco mniejsze od tych w głównym skrzydle, dlatego przyjąć można, iż służyły albo gościom, albo urzędnikom lub zwierzchnikowi służby pana zamku.
Stan obecny
Elcho jest dziś znakomitym przykładem budowli z okresu przejściowego, z czasu przechodzenia ze średniowiecznych zamków i wież mieszkalnych ku wygodniejszym, wczesnonowożytnym rezydencjom łączącym cechy obronne (zabezpieczane kratami okna, 17 otworów strzeleckich w dolnych kondygnacjach, tylko jedno małe wejście do budynku, masywne ściany, galerie obronne wieńczące mury) i wysoki standard mieszkalny. Obecnie zadbany i udostępniony dla zwiedzających, zabytek znajduje się pod opieką Historic Scotland. Oprócz głównego budynku w jego pobliżu zachowały się ruiny jednej z narożnych baszt, fragment muru domu na dziedzińcu oraz gołębnik.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 2, Edinburgh 1887.
MacSween A., Elcho Castle, Edinburgh 2008.
Salter M., The castles of the heartland of Scotland, Malvern 1994.