Historia
Wyspa Eilean Donan uzyskała nazwę od iryjskiego świętego, biskupa Donana, który przybył do Szkocji około 580 roku, i który znalazł męczeńską śmierć wraz z 56 towarzyszącymi mu mnichami na Isle of Eigg. Prawdopodobnie jakiś czas potem, w VI lub VII wieku, w Eilean Donan zaczęła funkcjonować niewielka chrześcijańska wspólnota religijna, czy też pustelnia. Nie było to jednak pierwsze osadnictwo na zamkowej wyspie, gdyż już w epoce żelaza, wykorzystując dogodne położenie i warunki naturalne, wzniesiono na niej pierwsze obwarowania.
Według tradycji średniowieczny zamek powstać miał w Eilean Donan w pierwszej połowie XIII wieku, w okresie panowania króla Aleksandra II, jako jedna z warowni zbudowanych przeciwko Skandynawom. W wysłanej przez władcę wyprawie na zachodnie wyspy Szkocji brać miał udział Irlandczyk, niejaki Cailean Fitzgerald, wasal Waltera Stewarta, earla Menteith, od którego Cailean otrzymać miał wyspę Eilean Donan wraz z górzystymi ziemiami regionu Kintail. Poświadczający to dokument jednak zaginął, prawdopodobnie też był falsyfikatem.
Funkcjonowanie zamku prawdopodobnie rozpoczęło się w późnych latach XIII stulecia, kiedy to wyspa znajdowała się w rękach Kennetha MacKenzie, bratanka Williama, trzeciego earla Ross, którego rodzina na przełomie XIII i XIV wieku posiadała ziemie Kintail. Po podpisaniu pokoju w Perth w 1266 roku, na skutek którego skandynawskie wpływy nad północno – zachodnimi wyspami Szkocji zostały usunięte, William i jego ojciec uzyskali tam duże wpływy, dzierżąc w imieniu króla rozległe terytoria. Wkrótce też pomiędzy earlem i jego wasalem Kennethem doszło do sporu, zapewne na skutek szybko rosnącej siły tego ostatniego i próby pozbawienia go Eilean Donan przez Williama. Earl Ross zorganizował zbrojną wyprawę, Kenneth MacKenzie uzyskał natomiast wsparcie miejscowych klanów MacIver, MacAuley, MacBollan i Tarlich, zadając najeźdźcom dotkliwą klęskę. Podobno William planował kolejną zbrojną wyprawę, lecz zmarł w 1274 roku, dzięki czemu Kenneth zamieszkiwał w Eilean Donan aż do swej śmierci w 1304 roku. Do tego czasu król potwierdził posiadanie baroni Kintail członkom klanu MacKenzie.
Dzieje zamku z okresu pierwszej wojny o szkocką niepodległość nie zostały udokumentowane w przekazach pisemnych. Przetrwała jedynie legenda, jakoby w 1306 roku do Eilean Donan zawitać miał Robert I Bruce, w trakcie ucieczki i szukania wsparcia w konflikcie z Edwardem I Długonogim. Pewniejsza, potwierdzona źródłowo, była wizyta na zamku w 1331 roku Randolpha, earla Morey i strażnika Szkocji (ang. Warden of Scotland). Cechował się on wielką surowością w przestrzeganiu prawa, dlatego w trakcie jego wizyty na zamku ściąć miano aż pięćdziesięciu bliżej nieznanych łotrów, których głowy przyozdobić miały zamkowe mury. Podobno na ich widok Randolph rzec miał, iż widok ten jest dla niego „słodszy, niż bukiet róż”.
W połowie XIV wieku rozgorzał na nowo spór między klanem MacKenzie a earlem Ross o prawo własności nad baronią Kintail. W okresie tym wpływy właścicieli Eilean Donan zaczęły słabnąć, earl zorganizował też zbrojną wyprawę na ziemie klanu w Kinlochewe, a MacKenzie mieli ścigać napastników uchodzących z zagrabionymi dobrami i kilku z nich zabić. Niedługo później ówczesny wódz klanu, Kenneth MacKenzie, został ujęty przez ludzi earla, przewieziony do Inverness i stracony. Jego następca, Murdo MacKenzie, udał się pod ochronę klanu MacLeod z Lewis, a w 1362 roku udało mu się uzyskać od króla Dawida II potwierdzenie praw do baroni Kintail. Przezwyciężył też kryzys dzięki nawiązaniu bliskich stosunków sojuszniczych z klanami MacRae (przybyłymi z rejonów zatoki Beauly) i MacLennan.
W okresie panowania króla Jakuba I nieskrępowane rządy klanów nad północno – zachodnimi wyspami zostały złamane. W 1427 roku część z klanowych wodzów została w Inverness uwięziona przez monarchę, chcącego zaprowadzić na północy spokój. Pośród nich był także ówczesny właściciel Eilean Donan, Alexander Mackenzie, szósty earl Kintail, który po uwolnieniu stał się królewskim sprzymierzeńcem w walce z MacDonaldami, lordami Isles. Dzięki temu w 1463 roku zdołał on uzyskać potwierdzenie swych praw do Kintail. Zmarł w 1488 roku, jako następcę pozostawiając Kennetha Mackenzie, siódmego earla Kintail, zwycięzcę MacDonaldów w bitwie pod Blar Na Pairce. W 1497 roku kolejnym wodzem klanu został małoletni jeszcze John Mackenzie, co wykorzystał jego wuj, Hector Roy Mackenzie, który uzurpując sobie przywództwo rodu między innymi zajął Eilean Donan. Wciągnął on także swoją rodzinę w konflikty z innymi klanami i monarchą, ściągając na siebie w 1503 roku wyprawę earla Huntly, działającego z ramienia króla. Jakub IV wyposażył ekspedycję w statki oraz artylerię, Eilean Donan zostało oblężone, a następnie po poddaniu garnizonu przez konstabla Hectora zajęte i przekazane Johnowi Mackenzie. Dekadę później miał on na zamku gościć kolejnego monarchę, Jakuba V.
W 1539 roku, na skutek konfliktu MacDonaldów z MacLeodami z Dunvegan oraz wspierającym ich klanem Mackenzie, Donald Gorm MacDonald ze Sleat najechał siłą 50 okrętów ziemie Kinlochewe i Torridon, a następnie podążył do Eilean Donan, posiadając informację o słabym garnizonie zamku. Podobno jego załogę stanowił wówczas jedynie konstabl John Dubh Matheson i jeden strażnik, którym na pomoc pospieszył Duncan MacGillechriosd z klanu MacRae, wsławiony zabiciem w trakcie oblężenia kilku napastników u zamkowej bocznej furty. Podczas dalszych walk najeźdźcom nie udało się sforsować zamkowej bramy, jednak zdołali strzałą zabić Mathesona. Pomimo tego pozostali dwaj obrońcy, Duncan i nieznany z imienia strażnik, nie poddali się. Co więcej w trakcie przygotowań MacDonaldów do kolejnego szturmu, Donald Gorm, obchodzący zamek w poszukiwaniu słabych punktów obrony, został śmiertelnie postrzelony strzałą z łuku przez Duncana. Pozbawieni dowódcy MacDonaldowie, po jeszcze jednej nieudanej próbie podłożenia ognia, zwinęli oblężenie, kończąc sukcesem niesamowitą, trójosobową obronę Eilean Donan. W obliczu takiego zwycięstwa Duncan MacGillechriosd żywił nadzieje na wyznaczenie go nowym zarządcą zamku, nie dostąpił jednak tego awansu i zawiedziony w oczekiwaniach porzucił służbę u klanu Mackenzie, choć urząd ten otrzymał później jego syn, Christopher MacRae.
W 1618 roku zarządcą zamku mianowany został Farquhar MacRae, podległy Colinowi MacKenzie, pierwszemu earlowi Seaforth. Zwierzchnik Farquhara kilkukrotnie odwiedzał Eilean Donan, podobno w towarzystwie aż 300-500 dworzan, którym Farquhar musiał na zamku zapewnić noclegi i wyżywienie. Konstabl cieszył się takim zaufaniem klanu MacKenzie, iż w 1641 roku George, drugi earl Seaforth, oddał mu na wychowanie swego syna, który przez kilka lat mieszkał w Eilean Donan. Niedługo później okoliczne ziemie dosięgły konflikty trapiące XVII-wieczną Szkocję. Earlowie Seaforth wspierali w nich sprawę Karola I, dlatego po egzekucji monarchy, w 1650 roku zamek zajęty został przez wojska parlamentarne. Ich notoryczne starcia z lokalną ludnością oraz problemy z furażowaniem doprowadziły po paru latach do wycofania bardziej na południe, lecz w 1654 roku odwetowa wyprawa Georgea Monka spustoszyła Kintail, grabiąc i paląc okoliczne zabudowania mieszkalne. Sam zamek, choć wciąż był zamieszkiwany, zapewne znacznie wówczas podupadł.
W 1715 roku zamek ponownie obsadzony został przez wojska rządowe, lecz odbito go tuż przed bitwą pod Sheriffmuir. Podobno rojaliści, zwolennicy Stewartów, w noc przed wyruszeniem na pole bitwy, mieli urządzać na zamkowych dachach tańce (prawdopodobnie chodziło o galerie obronne wokół poddaszy). Cztery lata później w Eilean Donan wylądował desant około 300 hiszpańskich żołnierzy wspierających jakobickich powstańców. Założyli oni na zamku bazę zaopatrzeniową przed wyruszeniem na spotkanie z sojuszniczymi oddziałami, jednak dowiedziały się o tym siły rządowe, które wysłały do Eilean Donan trzy okręty. 10 maja 1719 roku dwa z nich ostrzelały zamek, doprowadzając do wybuchu magazynu prochu, całkowitego zniszczenia średniowiecznej budowli i ucieczki Hiszpanów. Przez kolejne dwieście lat Eilean Donan pozostawało w ruinie. Dopiero w 1912 roku z inicjatywy Johna MacRae Gilstrapa rozpoczęto budowę mostu prowadzącego na wyspę, a następnie do 1932 roku przeprowadzono odbudowę zamku.
Architektura
Zamek wzniesiony został na niewielkiej skalistej wyspie, położonej przy połączeniu Loch Duich, Loch Long i Long Alsh, co dawało budowli duże znaczenie strategiczne i kontrolę nad okolicznymi terenami. Usytuowano go w zachodniej, najwyżej położonej części wyspy, tuż obok opadających do wody skarp. Na północy i wschodzie teren obniżał się dość łagodnie serią skalistych, pofałdowanych pagórków, natomiast na północnym – zachodzie i południowym – zachodzie utworzone były naturalne, niewielkie zatoczki, stwarzające warunki do przybijania łodzi i umieszczenia niedużych przystani. Wschodnie przedpole zamku było najłagodniejsze i jednocześnie najbardziej zagrożone, dlatego też tam skupiono zabudowania podzamcza i zewnętrzne fortyfikacje.
Obwarowania zamku z przełomu XIII i XIV wieku zajęły większą część wyspy, pozostawiając wolny jedynie jej północny cypel. Miejsce to chronione było przez masywną czworoboczną wieżę o grubości murów dochodzącej w przyziemiu aż do 4,3 metra. Zamykały one dolną, prawdopodobnie sklepioną komorę o wewnętrznej przestrzeni 4 x 5 metrów, zapewne przeznaczoną na spiżarnię lub magazyn. Sądząc po wymiarach zewnętrznych wieży, wynoszących 12 x 13 metrów, nie pełniła ona funkcji mieszkalnych, a wyłącznie obronne, strzegąc podejścia z kierunku najbliższego lądu, choć nie można wykluczyć, iż na wyższych kondygnacjach grubość murów wieży była znacznie zmniejszona, pomieszczenia zaś większe i dostosowane dla straży lub innych mieszkańców zamku. Wieża połączona była z dwoma kurtynami muru obronnego, który otaczał pozostałą część wyspy. Jedna wychodziła ze środkowej części elewacji południowej, druga z południowej części ściany wschodniej, przy czym w odległości około 6 metrów na południe od wieży przepruto szeroką na 2,3 metra bramę, prowadzącą do jednej z zatoczek służących za przystań dla łodzi.
Druga, dużo mniejsza wieża lub baszta znajdowała się w północno – wschodniej części obwodu obronnego. Miała ona czworoboczny w planie kształt i mury grube na 1,8 metra, wydzielające najniższą komorę o wymiarach wewnętrznych 3 x 5 metrów. Większość muru obronnego po stronie wschodniej zanikła, prawdopodobnie jednak był on dostosowany kształtem do formy terenu wyspy, posiadał nieduże załamanie na południowym – wschodzie, skąd biegł ku południowemu narożnikowi, gdzie usytuowana była kolejna czworoboczna wieża. Budowla ta najpewniej dominowała nad drugą z zatok – przystani.
Prawdopodobnie w XIV wieku w zachodniej, najwyżej położonej części dziedzińca, wzniesiono połączoną z murami kurtynowymi wieżę mieszkalną, donżon o wymiarach w planie 16,5 x 12,4 metra. Następnie w bliżej nieznanym okresie XIV wieku lub najdalej początku XV wieku, z nieznanych powodów postanowiono znacznie pomniejszyć obwarowania zamku, ograniczając się jedynie do zachodniej części wyspy. Wiązało się to z porzuceniem trzech najstarszych wież i umieszczeniem na południe od donżonu niewielkiego, otoczonego murem dziedzińca o wymiarach 26 x 26 metrów, w planie posiadającego formę zbliżoną do litery L (donżon zajął północno – wschodni narożnik dziedzińca, przy czym był lekko wysunięty przed wschodnią kurtynę). Wyspowe położenie Eilean Donan uznano za wystarczającą ochronę i przed murem obronnym po wschodniej stronie nie utworzono fosy, pozostawiając wolną przestrzeń na miejscu usuniętych starszych obwarowań.
Wieża główna otrzymała solidne, grube w przyziemiu na 3 metry mury. Zamykały one najniższą kondygnację zwieńczoną sklepieniem kolebkowym i doświetlaną jedynie przez wąskie otwory strzeleckie. Podzielona była ona na dwie komory o mniej więcej równej wielkości: wschodnią i zachodnią. Do zachodniej prowadziło wejście wprost z poziomu dziedzińca, wschodnia natomiast, prawdopodobnie pełniąca rolę kuchni, dostępna była z góry, schodami umieszczonymi w grubości północnego muru. Całe pierwsze piętro pierwotnie zajmowane było przez pojedyncza komnatę, najpewniej reprezentacyjną aulę (ang. hall), ze wschodnim, wydzielonym ścianką działową lub parawanem, wejściem z zewnątrz. Prowadziły do niego drewniane schody połączone z dziedzińcem. Aula zaopatrzona była w komorę w grubości muru południowo – zachodniego, w kominek po stronie zachodniej i przejście do spiralnej klatki schodowej wiodącej na górne kondygnacje. Wspomniane powyżej schody prowadziły także do wschodniej komory w przyziemiu. Drugie piętro donżonu mieściło zapewne prywatną komnatę mieszkalną, nie ma jednak pewności czy dzielone było na dwa mniejsze pomieszczenia, czy było jedną dużą salą. Posiadało co najmniej dwa okna od strony dziedzińca i ogrzewane było kominkiem, sądząc po widocznych na dawnych rycinach kominach. Trzecią, najwyższą kondygnację stanowiło murowane poddasze, wzorem innych typowych szkockich wież mieszkalnych otoczone przez galerię obronną. Galeria ta chroniona była krenelażem oraz czterema owalnymi bartyzanami w narożnikach, samo zaś poddasze przykryte było dwuspadowym dachem, osadzonym na dwóch schodkowych szczytach.
W bliżej nieznanym okresie XV i XVI wieku na zamkowym dziedzińcu wzniesiono szereg nowych zabudowań. Jeden czworoboczny budynek z cylindrycznym ryzalitem schodowym usytuowany został we wschodnim narożniku, a kolejny w narożniku południowo – zachodnim, przy czym oba dostawiono do wewnętrznych elewacji muru obronnego. Odmiennie, kolejny budynek południowy dostawiono po zewnętrznej stronie obwodu, w pobliżu zatoki – przystani. Pierwszy z powyższych budynków miał wymiary 7,7 x 5,5 metra i zapewne powiązany był z sąsiadującą z nim od północy bramą zamkową. O jego obronnej funkcji świadczył prawdopodobny brak okien od południa i wschodu oraz zwieńczenie galerią obronną ukrytą za przedpiersiem z krenelażem, osadzonym na wystających z lica ścian wspornikach. Jego pomieszczenia mogły oczywiście służyć też celom mieszkalnym, na przykład strażnikom pobliskiej bramy.
Budynek południowy otrzymał w planie wymiary 13 x 8,5 metra i trzy kondygnacje zwieńczone murowanym poddaszem, także pozostawiającym miejsce na otwarty chodnik straży z krenelażem, choć najpewniej jedynie od strony północnej i południowej, jako iż krótsze boki: wschodni i zachodni, zakończone były ścianami szczytowymi dwuspadowego dachu poddasza. By zrównoważyć ten niedostatek w narożnikach budynku podwieszono obłe bartyzany. Przyziemie budowli dostępne było z poziomu skalistego dziedzińca. Znajdowało się tam pojedyncze, przykryte kolebką pomieszczenie, doświetlane od południa przez trzy szczelinowe, rozglifione do wnętrza otwory. Komunikację z wyższymi kondygnacjami zapewniała spiralna klatka schowa, osadzona w grubości muru jednego z narożników. Duża sala na pierwszym piętrze mieściła niewielką komorę w grubości muru obwodowego, zapewne służącą za latrynę, dwa małe i jedno duże okno w ścianie południowej oraz kominek. Pomieszczenia na drugim piętrze oświetlane były oknami od północy i południa oraz ogrzewane kominkami osadzonymi w ścianach zachodniej i wschodniej.
Trzeci budynek, południowo – zachodni, tworzył z domem południowym w planie kształt litery L. Był mniejszym skrzydłem, posiadał bowiem wymiary 8,5 x 6,5 metra. Jego najniższa kondygnacja, ze względu na nachylenie terenu, zapewne dostępna była schodami w dół z poziomu dziedzińca. Wnętrze podzielono ścianą działową na większą komorę północną i mniejszą południową. Obie były zapewne sklepione i służyły celom magazynowym, przykładowo jako chłodne spiżarnie na piwo, wino lub pożywienie. O wyglądzie wyższej kondygnacji niewiele wiadomo, za wyjątkiem tego, iż była oświetlana dwoma oknami od strony zachodniej.
W okresie schyłku średniowiecza (być może późne lata XVI wieku) postanowiono lepiej zabezpieczyć bramę wjazdową do zamku, wysuwając w przedpole ze wschodniej części muru obronnego dwie kurtyny, zbliżające się do siebie w części wschodniej i zakończone sześciobocznym bastionem, czy też barbakanem o średnicy 11,5 metra. Ważną funkcją tego nietypowego dla terenów Szkocji dzieła obronnego, było także zabezpieczenie źródła czystej wody, w postaci przekopanej pośrodku niego, głębokiej na około 10 metrów i szerokiej na 5 metrów studni. Jako, iż portal bramy (zamykany żelazną kratą) znajdował się po stronie wschodniej, nad studnią prawdopodobnie przerzucano drewniany most, tworzący oryginalne zabezpieczenie drogi wjazdowej, prowadzącej następnie schodami na wąski, trójkątny dziedziniec i dalej przez starszą bramę na główny majdan zamku. Nie wiadomo, czy bastion ze studnią pierwotnie był zadaszony i jak wysoka była jego konstrukcja, przypuszczać jednak można, iż mógł być zwieńczony płaskim tarasem służącym jako platforma dla dział.
Stan obecny
Eilean Donan jest dziś, ze względu na swoje urokliwe położenie, jednym z najbardziej znanych, najchętniej odwiedzanych i najczęściej fotografowanych zamków na terenie Szkocji. Pomimo tego warto pamiętać, iż w trakcie XX-wiecznej odbudowy prace budowlane prowadzono w dość dowolny sposób, znacznie zmieniając pierwotny wygląd wieży głównej (niestety opis zamku sporządzony w 1714 roku odkryty został na krótko przed ukończeniem odbudowy). Jej mury zostały przeprute znaczną ilością nowych przejść, schodów i komór, w ścianach osadzono dużo nigdy tam nie istniejących okien, a dziedziniec przy donżonie został obniżony, nadając skalistemu podłożu dzisiejszej nieregularności. W podobny sposób odbudowane zostały także dwa budynki pomocnicze zamku: wschodni i południowo – wschodni, natomiast druga kondygnacja dawnego budynku południowego jest dziś niezadaszona i służy jako taras widokowy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
Miket R., Roberts D., The Medieval Castles of Skye and Lochalsh, Edinburgh 2007.
Salter M., The castles of western and northern Scotland, Malvern 1995.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume V, north and west Scotland, Edinburgh 1986.