Historia
Monastyczny kompleks czy też pustelnię na niezamieszkanej wyspie Eileach an Naoimh, zwanej także Świętą Wyspą założyć miał w 542 roku św. Brendan z Clonfert. Prawdopodobnie przy wyborze siedziby kierował się on jej izolacją pozwalającą na spokojne życie w kontemplacji oraz dobrymi pastwiskami pozwalającymi na wypas zwierząt hodowlanych. Według Adamnana, biografa św. Kolumbana, dokonać miał w miejscu zwanym Hinba wielu cudów, przy czym nazwę tą wiąże się z Eileach an Naoimh.
Zabudowania monastyczne przetrwały niespokojny okres działalności wikińskich piratów i nordyckiego osadnictwa, funkcjonując także w czasie pełnego średniowiecza. W 1380 roku Eileach an Naoimh wspomniane zostało jako sanktuarium przez pisarza John z Fordun, a w 1549 roku przez Donalda Monro, choć nie pozostawił on już wówczas informacji o żadnym kościele.
Zabudowania monastyczne wykorzystywane były także w okresie po reformacji, w XVII i XVIII wieku, przez niewielką populację mieszkańców wyspy, a następnie jako część odległego gospodarstwa Garbh Eileach. Na obszarze dawnego klasztoru wzniesiono wówczas piec do suszenia kukurydzy i stodołę, a następnie owczarnię. Eileach an Naoimh po raz pierwszy zwrócił uwagę antykwariuszy w pierwszej połowie XIX wieku. Jeszcze przed drugą wojną światową dokonano najbardziej koniecznych zabezpieczeń zachowanych budowli i częściowo oczyszczono teren z roślinności.
Architektura
Klasztor założono na podłużnej, niedużej wyspie, mierzącej 1,9 km na linii południowy – zachód, północny – wschód i zajmującej powierzchnię około 60 ha, wypełnionej skalistymi wzgórzami, pagórkami oraz łąkami. Wzniesienia o wysokości od 45 do 60 metrów pochylały się stokami w kierunku skalistego wybrzeża na południowym – wschodzie, rozciągając się w kilka podłużnych wypiętrzeń skalnych i niewielkich klifów, poprzecinanych trawiastymi, nadającymi się do uprawy dolinami. Sam klasztor założono mniej więcej pośrodku wyspy, w zagłębieniu osłoniętym od zachodu przez najwyższy szczyt Eileach an Naoimh. Leżał on w pobliżu niewielkiej zatoczki o kształcie w planie litery T, która w określonych momentach przypływu zapewniała wygodne miejsce do cumowania łodzi i która otwierała się na wąwóz o szerokości około 10 metrów, prowadzący na taras o dość równym terenie.
Najstarsze zabudowania monastyczne składały się z dwóch niewielkich budowli na planie owalu lub okręgu (beehive cell), usytuowanych około 60 metrów od wybrzeża, tuż obok siebie, tak że tworzyły w planie kształt zbliżony do ósemki. Ich średnica wynosiła 4,1 i 4,8 metra, a ściany grubość 1,5 metra. Wzniesiono je w całości z nieobrobionego kamienia, układanego bez użycia zaprawy, z murami obwodowymi zwężającymi się w górnej części, gdzie tworzyły rodzaj kopuły. Zewnętrzne elewacje domostw były mniej regularne niż wewnętrzne, być może pokrywano je darnią, której utrzymaniu pomagałaby niewielka odsadzka utworzona około 1,4 metra poniżej szczytu. Prawdopodobne jest również, iż mur przy otworze wejściowym był wysunięty na zewnątrz co najmniej o 1 metr, tworząc korytarz wejściowy o całkowitej długości około 2,5 metra, 1 metrze wysokości (trzeba by się pochylać w trakcie wchodzenia) i od 0,6 do 0,8 metra szerokości. Budowle nie posiadały okien, jedynie niewielkie otwory wentylacyjne i doświetlające o szerokości około 0,2-0,4 metra, przeprute na wysokości około 1,2 metra nad posadzką, wraz z węższym otworem wysoko w sklepieniu, który zapewne pozwalał ulatniać się dymowi z paleniska.
Okrągłe domostwa znajdowały się około 130 metrów na północny – wschód od przystani, z której dostępne były wspomnianym wąwozem ograniczonym skalistymi wzniesieniami chroniącymi przed silnymi wiatrami. Na zachód od nich, znajdował się dominujący nad wybrzeżem obwód muru o średnicy 3,2 metra, także wzniesiony bez użycia zaprawy, zwany dziś Grobem Eithne, utworzony na tarasie powyżej przystani, w bliskiej odległości od stromych stoków o wysokości około 35 metrów. Z najstarszą fazą zapewne związane były także trzy poprzeczne ściany blokujące przejście przez wąwóz, podziemna komora, która może być pozostałością kolejnego owalnego domostwa oraz górny, wydzielony murem o grubości około 1 metra obszar cmentarny o wielkości 22 x 25 metrów, usytuowany w południowo – zachodniej części założenia.
W XI lub XII wieku wzniesiono usytuowany głębiej wyspy obwód muru, wydzielający dziedziniec na którym stanęła kaplica, zbudowana z kamienia łączonego zaprawą z gliny. Na północ i południe od tej głównej konstrukcji poprowadzono kolejne lecz mniej masywne mury, wydzielające dziedzińce z zabudową mieszkalną wznoszoną z kamieni układanych na sucho.
Wczesnośredniowieczna kaplica znalazła się we wschodniej części dziedzińca. Była to prosta budowla na planie prostokąta o wymiarach 6,6 x 3,6 metra i murach grubych od 0,8 do 1 metra. Jej mur składał się z długich cienkich płyt piaskowca pozyskanego na wyspie, łączonego gliną wykorzystywaną jako zaprawa. Wnętrze zwieńczone było albo sklepieniem typu wspornikowego, utworzonego z nachodzących na siebie kamiennych płyt, albo drewnianym stropem. Wejście do kaplicy o wysokości 1,9 metra i szerokości 0,7 metra utworzono pośrodku ściany zachodniej. Jedyne światło w świątyni zapewniało podwójnie rozglifione okno w ścianie wschodniej, na południe od którego, na wysokości jego parapetu wysunięto z muru kamienną płytę, prawdopodobnie służącą jako półka.
W późniejszym okresie średniowiecza na tarasie o długości 15 metrów, po południowo – zachodniej stronie głównej części kompleksu z kaplicą, wzniesiono nowy budynek kościoła. Miał on w planie wymiary 8,7 x 4,8 metra, oraz mury grube na 0,8 metra wiązane już zaprawą wapienną i wzmocnione w narożach większymi blokami piaskowca. Po jego północno – wschodniej stronie mieścił się aneks wielkości 4,5 x 3,5 metra. Prawdopodobnie nie było to prezbiterium, gdyż nie posiadał żadnej bezpośredniej komunikacji z nawą kościoła, raczej zakrystia lub późniejsza kaplica.
Stan obecny
Kompleks monastyczny zachował się do dziś w postaci trwałej ruiny, częściowo wzmocnionej i odbudowanej przez badaczy w pierwszej połowie XX wieku. Pośród reliktów zabudowań i świątyń, w najwyższych miejscach dochodzących do około 2 metrów wysokości, znajdują się także zrujnowane zabudowania nowożytne, wzniesione przez świeckich mieszkańców wyspy w XVII i XVIII wieku. Eileach an Naoimh uchodzi dziś za najstarszy zachowany w Szkocji kompleks wczesnośredniowiecznych chrześcijan. Znajduje się pod opieką organizacji Historic Scotland, która niestety nie zapewnia żadnego transportu na wyspę. Wszelkie promy muszą być organizowane prywatnie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Ancient Monuments, volume V, Islay, Jura, Colonsay & Oronsay, Edinburgh 1984.