Historia
Edynburg jako królewskie miasto (burgh) założony został w 1125 roku z inicjatywy króla Dawida I, który obdarzył go przywilejem targowym i wpływami z opłat celnych. Prawdopodobnie wkrótce potem rozpoczęto budowę pierwszych obwarowań, z pewnością jeszcze o konstrukcji drewniano – ziemnej. W 1170 roku po raz pierwszy wspomniana została w źródłach pisanych brama zachodnia, w 1214 roku brama południowa, a w 1369 roku brama Netherbow.
W pierwszej ćwierci XV wieku z inicjatywy szkockiego monarchy wzniesiony został tzw. mur królewski (King’s Wall), jedne z nielicznych w Szkocji kamiennych obwarowań miejskich (mury obronne posiadało także Perth i Stirling). Murowane fortyfikacje po raz pierwszy odnotowano źródłowo w 1427 roku. Nie wiadomo jak długo trwała ich budowa, lecz najpewniej w drugiej połowie XV wieku obwarowania były już gotowe, gdyż w królewskim dokumencie z 1472 roku Jakub III nakazał rozbiórkę domów wzniesionych nielegalnie po zewnętrznej stronie murów miejskich.
W 1513 roku armia szkocka pod wodzą Jakuba IV doznały w trakcie inwazji na północną Anglię wielkiej porażki w bitwie pod Flodden. Król zginął, a Szkoci przeświadczeni byli o nieuchronnej wyprawie odwetowej. Postanowiono więc wznieść w stołecznym mieście nowe, silniejsze, a przed wszystkim otaczające większy obszar obwarowania. Choć impulsem do ich budowy była nagląca obawa przed atakiem, budowa trwała aż do około 1560 roku.
Ostatecznie angielski najazd odwetowy w 1513 roku nie nastąpił, lecz już w 1544 roku mury miejskie zostały wystawione na próbę w trakcie ataku earla Hertford, w okresie wojny zwanej „szorstkimi zalotami”. Brama Netherbow została zdobyta po ostrzelaniu ogniem artylerii, a miasto wystawione na trzydniowy rabunek i spustoszenie. Po raz kolejny, tym razem bez większego oporu, miasto zostało zdobyte w 1558 roku przez szkockich protestantów walczących z katolikami regentki Marii de Guise. W 1571 roku natomiast doszło do oblężenia Edynburga przez regenta Jamesa Douglasa, czwartego earla Morton, podczas gdy miasto trzymały oddziały królowej Marii Stewart pod wodzą Williama Kirkcaldy z Grange. Tak zwane długie oblężenie (The Lang Siege) rozpoczęło się w maju 1571 roku i po przerwie kontynuowane było w październiku. Blokada trwała do lipca 1572 roku, kiedy to zawarto zawieszenie broni, a Kirkcaldy wycofał się z miasta do zamku. Po wznowieniu walk w styczniu 1573 roku zaczął on ostrzeliwać zajmujących już miasto przeciwników, co doprowadziło do ogromnych zniszczeń i wyludnienia Edynburga. Ostatecznie oblężenie zakończyło się w maju 1573 roku, po sprowadzeniu dodatkowych dział z Anglii.
W 1618 roku rada miejska zakupiła obszar na zachód od klasztoru franciszkańskiego. Teren ten postanowiono otoczyć murem, wzniesionym pomiędzy 1628 a 1636 rokiem (zwanym Telfer Wall na pamiątkę mistrza budowlanego Johna Taillefera). Pomimo tej inwestycji podniszczone działaniami wojennymi obwarowania w kolejnych latach XVII wieku zaczęły tracić na znaczeniu i szybko zaczęły być zabudowywane przez domy mieszczańskie oraz inne zabudowania miejskie. Jeszcze w 1650 roku były pośpiesznie odnawiane pod nadzorem mistrza budowlanego Johna Mylne i cieśli Johna Scotta z obawy przed atakiem wojsk angielskich, a w 1715 roku w odpowiedzi na powstanie jakobickie. Po ustaniu zagrożenia jakobickiego w 1746 roku, rozpoczęto pierwsze wyburzenia i rozbiórki w celu ułatwienia komunikacji w mieście. W 1764 roku rozebrano bramę Netherbow, w kolejnych latach następne bramy miejskie oraz znaczne fragmenty murów. Duża ich część z powodu złego stanu i braku renowacji zawaliła się w połowie XIX wieku.
Architektura
Edynburg założono na opadającym łagodnie ku wschodowi grzbiecie, którego najwyższym punktem było skaliste wzgórze zamkowe, graniczące z miastem od zachodu. Po stronie północnej barierą była bagnista depresja, później przekształcona w jezioro Nor Loch, sztuczny zbiornik utworzony u podstawy wniesienia, poprzez skonstruowanie po wschodniej stronie tamy, kumulującej wody niedużego strumienia, spływającego od strony wsi i wzgórza Corstorphine. U stóp zamkowej góry teren pomiędzy królewską rezydencją a jeziorem wypełniała od 1362 roku wieża Studzienna.
Obwarowania miejskie z XV wieku łączyły się z południowo – wschodnim narożnikiem zamku edynburskiego. Biegły stamtąd w dół zbocza w kierunku wschodnim otaczając obszar w planie zbliżony do wydłużonego prostokąta o wymiarach około 800 x 400 metrów, z krótką kurtyną wschodnią. Po stronie północnej obwarowania były zbędne, gdyż ich rolę przejmował spadek terenu i Nor Loch. Kurtyny murów nie były idealnie proste, gdyż dostosowywano je do istniejących już wcześniej granic nieruchomości. Do miasta prowadziły dwie główne bramy: zachodnia (Upper Bow) i wschodnia (Nether Bow) oraz kilka mniejszych furt ułatwiających lokalną komunikację. Sam mur miał około 1,5 metra grubości.
Mur miejski z pierwszej połowy XVI wieku (Flodden Wall) wzniesiony został na podobnym planie jak starsza konstrukcja, lecz po stronie południowej otaczał znacznie większy obszar, obejmujący między innymi obszar targowy Grassmarket i Cowgate. Posiadał też wyraźne załamanie po stronie południowo – zachodniej, pomiędzy narożną wieżą Flodden i klasztorem franciszkańskim.
XVI-wieczny mur obronny miał około 1,2 metra grubości i do 7,3 metra wysokości. Pomimo późnej daty powstania zwieńczony był dość archaicznym już wówczas przedpiersiem z krenelażem, za którym funkcjonował odkryty chodnik straży. Jego obwód nie był wzmocniony typowym systemem basztowym, jedynie w paru kluczowych dla obronności miejscach usytuowano wieże, czy też pojedyncze baszty. Jedna znajdowała się w narożniku po stronie południowo – zachodniej, następna narożna, obła, chroniła południowego załamania muru, kolejna cylindryczna znajdowała się w części południowo – wschodniej obwodu, a na wschód od niej położona była narożna.
W XVI wieku do miasta prowadziło sześć bram: zachodnia (West Port) zlokalizowana przy Grassmarket, południowa w pobliżu klasztoru i cmentarza franciszkańskiego (Bristo Port, Greyfriars Port), kolejna położona bardziej na wschód, mniej więcej pośrodku południowej strony miasta (Potterrow Port, Kirk o’ Field Port), południowo – wschodnia (Cowgate Port), wschodnia (Netherbow Port) oraz północno – wschodnia zlokalizowana tuż przy Nor Loch (New Port, St Andrew’s Port). Ponadto funkcjonowało kilka mniejszych furt. Spośród głównych bram najokazalszą i najbardziej warowną formę uzyskała Netherbow, usytuowana na przedłużeniu głównego traktu przebiegającego przez miasto na linii wschód – zachód. Składała się ona z czworobocznej wieży bramnej z przejazdem w przyziemiu, flankowanej przez dwie obłe, wysunięte w przedpole baszty. Prawdopodobnie pierwotne były jedynie boczne baszty a środkowa wieża bramna została dodana na późniejszym etapie, około 1571 roku, jak wynikałoby z najstarszych wedut miasta.
W pierwszej połowie XVII wieku otoczono murem obronnym (Telfer Wall) fragment południowo – zachodniej części miasta, w miejscu gdzie obwarowania z XVI wieku załamywały się, na zachód od klasztoru franciszkańskiego. Mur ten pomimo bardzo późnej daty powstania miał konstrukcję zbliżoną do starszych obwarowań, czyli był prostą kurtyną z krenelażem i odkrytym chodnikiem w koronie.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachował się kilkunastometrowy i obniżony (około 6 metrów wysokości) fragment muru po stronie wschodniej dawnego obwodu w pobliżu Tweeddale Court. Został on wzniesiony jeszcze w XV wieku, choć później silnie przemurowany, podobnie jak odcinek muru przy Castle Wynd. Obwarowania z XVI i XVII wieku przetrwały na dłuższych fragmentach, zwłaszcza po południowo – wschodniej stronie zamku na ulicy Vennel (przy dawnej wieży Flodden), oraz dalej na wschodzie, na rogu ulic Drummond i Pleasance.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cullen W.D., The Walls of Edinburgh, Edinburgh 1988.
Flintham D., The walls of Edinburgh 1427 – 1764, „Casemate”, vol. 92, 2011.
Salter M., Medieval walled towns, Malvern 2013.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, An Inventory of the Ancient and Historical Monuments of the City of Edinburgh with the Thirteenth Report of the Commission, Edinburgh 1951.