Historia
Kościół św. Serfa w Dysart zbudowany został na początku XVI wieku, prawdopodobnie na miejscu starszej, XIII-wiecznej budowli sakralnej, powiązanej z użytkowaną od wczesnego średniowiecza pobliską jaskinią, według tradycji miejscem odosobnienia świętego Serfa. Budowa nowej, większej, XVI-wiecznej świątyni która otrzymała wyraźne cechy obronne, zapewne związana była z wciąż utrzymującym się wówczas kultem pielgrzymkowym do jaskini oraz z angielskimi morskimi napaściami na wschodnie wybrzeże Szkocji. Kościół zapewne podupadł po zwycięstwie szkockiej reformacji w 1560 roku, przez co na początku XIX wieku był już w tak złym stanie, iż został porzucony.
Architektura
Kościół św. Serfa usytuowano na niewielkim wywyższeniu terenu, w pobliżu brzegu morskiego. W planie uzyskał on bardzo nietypowy układ, składający się z mocno wydłużonego trójnawowego korpusu, bez wyróżnionej zewnętrznie części prezbiterialnej oraz wyniosłej czworobocznej wieży w narożniku południowo – zachodnim, do której od wschodu dostawiono kruchtę (w podobny sposób wieżę dostawiono w edynburskim kościele św. Idziego oraz w kościele w Cupar). Poprzez umieszczenie w narożniku wieży skrócona została nawa południowa, a fasada zachodnia stanowiła równą linię. Cała budowla osiągnęła znaczne wymiary, nieco ponad 43 metry długości oraz około 14,5 metra szerokości korpusu.
Wieżę wzniesiono na planie czworoboku o wymiarach 9,1 x 6,7 metra, wysokiego aż na 22,8 metra do poziomu osadzonego na wspornikach przedpiersia. Niczym w świeckiej wieży mieszkalno – obronnej zwieńczono ją charakterystycznym dla Szkocji poddaszem otoczonym przez galerię obronną. Elewacje zewnętrzne wieży podzielono horyzontalnie dwoma gzymsami kordonowymi, pomiędzy którymi ściany przebito wąskimi otworami szczelinowymi. Te umieszczone najniżej otrzymały formę kluczowych otworów strzeleckich, przystosowanych do użycia ręcznej broni palnej. Jedynie na najwyższej kondygnacji wieżę zaopatrzono w większe choć wąskie okna ostrołuczne, pozwalające na wydobywanie się dźwięku zawieszonych tam dzwonów.
Wnętrze wieży podzielono na sześć głównych kondygnacji z siódmą będącą poddaszem. Dwie najniższe przykryto sklepieniem kolebkowym, wyższe zaś rozdzielono płaskimi, drewnianymi stropami. Komunikację pomiędzy nimi, za wyjątkiem przyziemia, zapewniała spiralna klatka schodowa osadzona w jednym z narożników i przechodząca na samej górze w rodzaj przykrytego dwuspadowym dachem małego budynku. Przyziemie posiadało dwa wejścia: od zachodu z zewnątrz i od strony nawy, przy czym wejście na górę ze względów obronnych możliwe było jedynie poprzez właz w sklepieniu. Podobny właz funkcjonował również pomiędzy pierwszym a drugim piętrem, choć tam komunikację zapewniała już klatka schodowa (zapewne służył on do przeciągania lin obsługujących wyżej zawieszone dzwony). Na pierwsze piętro można się było dostać także z nawy głównej, po drewnianych schodach które w razie zagrożenia można było usunąć. Wieża służyła więc celom obronnym, a w ostateczności do tymczasowego zamieszkiwania na okres zagrożenia (kominek na najwyższej kondygnacji).
Stan obecny
Kościół góruje dziś nad okolicą swą wyniosłą, wysoką i smukłą późnogotycką wieżą przypominającą świeckie konstrukcje obronne. Niestety pozostała część zabytku, nie licząc sąsiedniej kuchty, znajduje się w stanie ruiny. Przetrwały mocno obniżone mury nawy południowej i arkady międzynawowe oraz fasada zachodnia korpusu z pozbawionym maswerku ostrołucznym oknem. Nawa północna zanikła całkowicie, gdyż obecnie na jej miejscu poprowadzona jest droga. W południowo – wschodniej części kościoła w czasach nowożytnych zbudowana została mniejsza kaplica, prawdopodobnie wzniesiona z kamieni wykorzystanych ze starszej budowli, dziś także znajdująca się w stanie niezadaszonej ruiny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Medieval abbeys and churches of Fife: a heritage guide, Glenrothes 1996.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 5, Edinburgh 1892.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.