Historia
Legendarne początki zamku Dunstaffnage wiązały go z warownią Dun Monaidh szkockiego królestwa Dál Riata z VII wieku n.e., co nie zostało jednak potwierdzone przez badania archeologiczne. Prawdziwe pochodzenie zamek zawdzięczał klanowi MacDougallów, pochodzącemu od Dubhgalla (Dougalla), najstarszego syna Somerleda, gaelicko – skandynawskiego władcy zachodnich wysp Szkocji z połowy XII wieku. Wnukiem Somerleda był Duncan (Donnchadh), któremu przypisuje się budowę Dunstaffnage około 1220 roku, wzniesionego u zbiegu ujścia Loch Etive i zatoki Lorn, w miejscu jednego z głównych szlaków prowadzących z regionu Argyll do centralnej Szkocji. Duncan po raz pierwszy pojawił się w źródłach pisanych w 1175 roku, gdy jeszcze jako dziecko wraz z ojcem i bratem odwiedzał Durham. W 1224 roku świadkował na dokumencie fundacyjnym opactwa Paisley, a w 1230 roku sam ufundował klasztor Ardchattan. W tym samym roku brał udział w konflikcie norwesko – szkockim, między innymi zdobywając zamek Rothesey szkockiego możnego Waltera Stewarta. W 1237 roku prawdopodobnie był już pogodzony ze szkockim władcą Aleksandrem II, gdyż jako jedyny z zachodnich możnowładców podpisał się pod dokumentem króla wysłanym do papieża Grzegorza IX.
Następcą Duncana MacDougalla był jego syn Ewan, pragnący pod protektoratem norweskiego króla Hakona uniezależnić zachodnie wyspy od władcy Szkocji. W 1248 roku udał się on na norweski dwór, gdzie oprócz tytułu władcy Isles otrzymał w posiadanie wyspę Man, po zmarłym wówczas Haraldzie I Olafssonie. Aleksander II nie mógł tolerować takiego zagrożenia. Zebrał armię i podążył na zachód, prowadząc w trakcie marszu negocjacje. W ich trakcie zaoferował większe dobra w lądowej części Szkocji w zamian za cztery najważniejsze zamki Ewana. Dunstaffnage nie zostało co prawda wówczas wymienione, lecz niemal na pewno było brane pod uwagę. MacDougall odmówił, lecz do starcia ostatecznie nie doszło gdyż Aleksander zachorował i zmarł w połowie 1249 roku na wyspie Kerrera. Spór szkocko – norweski ostatecznie rozwiązany został w 1266 roku traktatem z Perth, zawartym między królem Magnusem i Aleksandrem III, na mocy którego zachodnie wyspy powróciły do królestwa Szkocji. Rola Ewana w tych wydarzeniach nie jest znana, lecz prawdopodobnie pomimo przejścia tytułu władcy Isles wraz z całym bogactwem i splendorem na klan MacDonaldów, zachował on część wpływów i wysoki status, o czym świadczyłaby rozbudowa Dunstaffnage o trzy masywne wieże. Syn Ewana, Alexander, po utworzeniu w 1293 roku hrabstwa Argyll, został jego pierwszym szeryfem i podporą szkockiego władztwa na zachodzie, natomiast rolę przewodniej siły opozycyjnej przejął klan MacDonaldów, lordów Isles.
Gdy pod koniec XIII wieku wybuchł konflikt szkocko – angielski zwany pierwszą wojną o szkocką niepodległość, Alexander MacDougall i jego syn John opowiedzieli się po stronie uzależnionego od Anglików króla Johna Balliola, a w konsekwencji przeciwko jego konkurentowi do tronu, Robertowi I. Robert Bruce w 1306 roku zdołał koronować się na króla Szkocji i w ciągu kolejnych dwóch lat na tyle wzmocnić swą pozycję, iż mógł wysłać armię przeciwko MacDougallom. Oddziały królewskie pokonały przeciwników w bitwie pod Pass of Brander, ścigając ich aż do Dunstaffnage, które wkrótce zostało oblężone. John MacDougall słał pisma z prośbą o pomoc do angielskiego władcy Edwarda III, szacując siły Roberta I na 15 tysięcy ludzi przeciwko swoim 800 obrońcom. Odsiecz nie została przysłana, a zamek padł, przypieczętowując upadek MacDougallów. Alexander i John musieli się udać na wygnanie do Anglii, a ich dobra zostały skonfiskowane przez szkocką Koronę.
Przez cały XIV wiek i początek XV stulecia Dunstaffnage było własnością królewską o której nie pozostawiono zbyt wiele przekazów źródłowych. Dopiero w 1431 roku w Dunstaffnage Jakub I powiesić miał 300 buntowników, którzy wcześniej pobili królewskie oddziały pod Inverlochy. W 1463 roku zamek stał się centrum sporu pomiędzy zarządcą Dunstaffnage Johnem Stewartem z Lorn i Alanem MacDougallem. Ten pierwszy ugodzony został nożem w drodze na ślub do kaplicy zamkowej. Pomimo rany zdołał dotrzeć na uroczystość i wziąć udział w ceremonii, po której wkrótce zmarł, natomiast niebroniony zamek zajęty został przez MacDougalla. Nie zatrzymał go jednak długo, wyparty przez oddziały króla Jakuba III. Władca by zapobiec na przyszłość podobnym konfliktom, przekazał zamek swojemu poplecznikowi Colinowi Campbellowi, obdarowując go godnością pierwszego earla Argyll. Za dzierżawę zamku Campbellowie musieli opłacać dość dziwaczną roczną rentę w wysokości szala, czerwonej róży, pary rękawiczek i dwóch srebrnych pensów.
Earlowie z klanu Campbell nigdy nie zamieszkali osobiście w Dunstaffnage, udzielając zamek swoim krewnym. W 1502 roku drugi earl Argyll, Archibald, zarządcą zamku uczynił swego kuzyna Alexandra Campbella, trzeciego na tym stanowisku, w zamian za co miał on dbać o naprawy i obronność, między innymi utrzymując garnizon złożony z sześciu dobrze uzbrojonych żołnierzy, strażnika i odźwiernego. Odtąd Dunstaffnage wykorzystywane było przez Campbellów i królów jako baza przeciwko buntownikom z zachodnich wysp, głównie pochodzącym z klanu MacDonaldów. Zbrojne wyprawy wykorzystujące zamek podejmowane były w 1493, 1540, 1554 i 1625 roku. W Dunstaffnage odbywały się również sądy, o czym świadczyło ścięcie na rozkaz siódmego earla w 1585 roku Johna Camerona z Lochiel.
Zamek wykorzystywany był w trakcie XVII-wiecznych wewnętrznych i religijnych wojen. W 1644 roku protestancki garnizon zamku wytrwał atak rojalistycznych wojsk markiza Montrose, a trzy lata później odniósł sukces w postaci pojmania jego zastępcy, sir Alexandra MacDonalda, którego następnie powieszono na zamkowych murach. W 1685 roku w trakcie powstania przeciwko katolickiemu Jakubowi VII, Archibald, dziewiąty earl, zajął ze szczupłymi siłami Dunstaffnage, lecz po upadku buntu został pojmany i ścięty, a zamek spalony. Spustoszona budowla powróciła w ręce rodu Campbell w 1689 roku. Po odbudowaniu i nowożytnej przebudowie na początku XVII wieku odgrywała jeszcze małą rolę w trakcie powstań jakobickich. Dziedzicznie obsadzani kapitanowie zarządzali zamkiem do 1810 roku, kiedy to został po raz kolejny zniszczony na skutek pożaru. Pomimo tego do 1888 roku zamieszkiwane było skrzydło XVIII-wieczne (tzw. Nowy Dom), zaś pierwsze prace renowacyjne podjęto w 1903 roku.
Architektura
Zamek wzniesiono na skraju niedużego półwyspu, w jego północno – wschodniej części, tak że dostęp od strony lądu możliwy był jedynie poprzez zwężającą się do niecałych 160 metrów szyję, połączoną na południu z zalesionymi pagórkami Sean Dun. Pod budowę wykorzystano skalne, masywne wywyższenie terenu o wysokości około 6-9 metrów, wzdłuż krawędzi którego posadowiono obwód murów obronnych o wysokości ponad 6-8 metrów (od strony dziedzińca) i bardzo znacznej grubości 2,6-3,3 metra, zakreślających nieregularny, trapezowaty w planie kształt. Mury te pierwotnie zwieńczone były przedpiersiem z krenelażem, za którym poprowadzony był otaczający cały zamek chodnik straży. Przedpiersie nierównomiernie przepruto niedużymi otworami, dzięki którym chodnik straży i dachy budynków pozbywały się nadmiaru wody deszczowej. Podobne otwory trzeba było przebić u podstawy murów z powodu skalnego podłoża, by zalaniu nie uległ dziedziniec zamku. Obrona natomiast wspomagana była przeprutymi w murach obwodowych szczelinowymi otworami strzeleckimi, osadzonymi w odcinkowo zamkniętych wnękach. Dostęp do nich zapewniał z poziomu dziedzińca nadwieszany, wsparty na odsadzce muru, drewniany ganek. Utworzono je w kurtynach południowych, skierowanych ku najbardziej zagrożonej stronie zwróconej ku lądowi (cztery na odcinku południowo – zachodnim i dwie południowo – wschodnie).
Naroża zamku otrzymały zaokrągloną formę. W pierwszej połowie XIII wieku pozbawione były one wież, a obrona oparta była jedynie na masywnych murach obwodowych przeprutych otworami strzeleckimi. Około połowy XIII wieku zamek rozbudowany został o trzy masywne cylindryczne wieże, usytuowane w narożnikach i w niewielkim stopniu wystające przed obwód murów (gdyż wszystkie posadowiono na skalnym podłożu), a przez to nie posiadające możliwości flankowego ostrzału. Wieżą nie został wzmocniony jedynie narożnik południowy, natomiast największą formę otrzymała wieża północna, okrągła od strony zewnętrznej, spłaszczona od strony dziedzińca. Z racji największych gabarytów (około 10,6 metrów zewnętrznej średnicy, 5,8 metrów wewnętrznej średnicy, mury grube na 2,4 metra) i chęci wzmocnienia konstrukcji, zaopatrzono ją w cokół, choć odmienna kolorystyka materiału budowlanego wskazywałaby, iż był to wynik jakiejś późniejszej przebudowy. Wieżę usytuowano w najwyższym i teoretycznie najbezpieczniejszym miejscu zamku, najbliżej skraju półwyspu, dlatego pełniła także rolę mieszkalną, a przez to mogłaby być uznawana za donżon. Tuż obok niej na murze obronnym zawieszono wykusz latrynowy służący mieszkańcom wieży, drugi podobny umieszczono po przeciwnej stronie, bliżej budynku auli. Wnętrze donżonu mieściło także trzy kondygnacje. Gospodarczo – magazynowe przyziemie nie miało bezpośredniego połączenia z pierwszym piętrem (chyba że za pomocą włazu w stropie) i doświetlane było jedynie przez trzy szczelinowe otwory strzeleckie. Górne dwa piętra miały formę prywatnych komnat mieszkalnych, połączonych spiralną klatką schodową osadzoną w grubości muru zachodniego. Średnica środkowego pomieszczenia wynosiła około 3,3 metra, górnego była o jakieś dwa metry większa z powodu mniejszej grubości murów na tym poziomie.
Narożna wieża zachodnia posiadała trzy główne kondygnacje, lecz mniejsze wymiary w planie niż donżon (8,5 metra zewnętrznej średnicy). Przewyższała nieco sąsiednie kurtyny swą wysokością 9,7 metrów, która wraz ze skalną podstawą dawała jej 18,6 metrów wysokości nad przedpolem zamku. Wszystkie kondygnacje rozdzielone były płaskimi stropami. Najniższa komora o średnicy 3,2 metra pełniła rolę nieoświetlonej celi więziennej, zaś wyższe poziomy służyły obronie i zamkowemu garnizonowi, który dla wygody otrzymał latrynę, a dla bezpieczeństwa rygiel zasuwany na drzwi, do których wiodły zewnętrzne, drewniane schody, łączące dziedziniec i koronę muru obronnego. Pierwsze piętro o średnicy 3,5 metra wyposażone było w dwa otwory strzeleckie, choć pomiędzy nimi pozostały relikty trzeciego, który najpewniej powstał na skutek błędu i nigdy nie został ukończony do funkcjonalnej postaci. Strzelnice miały drewniane nadproża, osadzone w głębokich wnękach. Na drugie piętro przedostawano się z przedsionka schodami w grubości muru. Było ono obszerniejsze, średnicy 4,6 metra, także z dwoma strzelnicami podobnego typu jak niżej oraz wyposażone w latrynę. Najwyższa kondygnacja (poddasze) zapewne dostępna była bezpośrednio z chodnika straży na murze obwodowym.
Wjazd do zamku znajdował się we wschodnim narożniku, w skalnej szczelinie wykorzystanej do utworzenia przejazdu. Początkowo był to otwór bramny umieszczony w jednej z zaoblonych, narożnych wież, na przełomie XV i XVI wieku przebudowanej na trójpiętrowy, z grubsza czworoboczny budynek bramny. Portal bramny po przekształceniu otrzymał półkoliście zwieńczone ościeża umieszczone w większej, ostrołucznej niszy. Znajdował się na wysokości kilku metrów, musiał więc prowadzić do niego most, zaopatrzony w dół, ponad którym przerzucano zwodzoną część przejazdu. Wjazd na most najpewniej zapewniała rampa lub schody. Sam przejazd bramny zamykany był na dwuskrzydłowe drzwi, z możliwością ich zablokowania ryglem osadzanym w grubości muru. Po prawej stronie czuwała straż lub odźwierny, przebywający w małej, pozbawionej okien izbie, wyposażonej w półkę ścienną w murze północnym. Piętra mieściły pojedyncze komnaty mieszkalne, do których dostęp wiódł przez zewnętrzne schody od strony dziedzińca. Pierwsze piętro ogrzewane było kominkiem osadzonym w północnej ścianie i oświetlane od wschodu i zachodu. Z drugim i trzecim piętrem połączone było spiralną klatką schodową umieszczoną w grubości wschodniego muru. Na drugim piętrze znajdowały się dwa kominki, co świadczy, iż na przełomie XVI i XVII wieku znajdować się tam mogły dwie izby, prawdopodobnie sypialnia i prywatny pokój zarządcy zamku. Wyżej funkcjonowało poddasze.
Najstarsze zabudowania mieszkalno – reprezentacyjne zlokalizowane były na dziedzińcu przy kurtynie wschodniej muru. Mieścił się tam budynek wielkiej auli (great hall), pierwotnie, przed wybudowaniem wieży północnej, być może połączony z zabudowaniami po stronie północno – zachodniej. W połowie XIII wieku budynek auli uzyskał długość około 14 metrów i szerokość 6,7 metra, oraz połączony został z cylindryczną wieżą mieszkalną, gdzie miały znajdować się pokoje właściciela zamku. Budynek auli miał dwie kondygnacje, przy czym górną oświetlaną od wschodu dwoma dwudzielnymi oknami, zajmowała właściwa aula, czyli duża komnata reprezentacyjna, miejsce gdzie koncentrowało się życie dzienne mieszkańców, w której wydawano uczty, witano gości, urządzano narady. Przypuszczać można, iż większe okna, ozdobne wejście, zewnętrzne schody i kominek znajdowały się w niezachowanej zachodniej ścianie auli, od strony dziedzińca. Wschodnie okna umieszczono w głębokich wnękach o ostrołucznych arkadach, podsklepionych ostrołucznymi kolebkami (ale bez bocznych, kamiennych siedzisk). Otwory okienne były wąskie, lancetowate, po dwa w każdej wnęce, pierwotnie zamykane od wewnątrz drewnianymi okiennicami i przeszklone. Okna auli różniły się od siebie – północne otwory rozdzielone były filarkiem, południowe natomiast miały osobne ościeża. Dolną kondygnację przyziemia zajmowały pomieszczenia gospodarcze, najpewniej spiżarnie w których przechowywano jadło i napoje przeznaczane na pański stół. Przykryte były one drewnianym stropem kładzionym n odsadzce muru oraz skomunikowane zarówno z więżą północną jak i budynkiem bramnym.
Skrzydło północne w XIII wieku, sadząc po ostrołukowym biforium przebitym w kurtynie muru obronnego, pełniło funkcje mieszkalne. Była to wówczas budowla raczej niewielka, dwukondygnacyjna, o szerokości jedynie 3,3 metra, ograniczona od strony dziedzińca wejściem do narożnej wieży północno – zachodniej. Na górnym piętrze wyposażona była w latryny, umieszczone w grubości muru na obu krańcach skrzydła. W XVI wieku budynek został przebudowany na nowy dom z kuchnią w przyziemiu, mieszczącą okazałe palenisko w ścianie sąsiadującej z donżonem. Tuż przed wejściem do niej, na dziedzińcu znajdowała się studnia.
Zewnętrzną strefę obrony zamku stanowił przekop o szerokości około 8 metrów. W pobliżu rozlokowane musiały być również zabudowania gospodarczo – mieszkalne podzamcza z całym zapleczem potrzebnym do funkcjonowania zamku: stajniami, oborami, spichrzami, piekarnią, browarem, czy kuźnią. Po stronie zachodniej, mniej więcej pośrodku półwyspu, znajdowała się kaplica, pochodząca z czasów budowy zamku, zapewne otoczona jakąś formą ogrodzenia zabezpieczającego sąsiedni cmantarz. Niedaleko funkcjonowała przystań, usytuowana w zatoce po wschodniej stronie półwyspu, do którego być może łodzie przybijały też od zachodu.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się mury obwodowe zamku, częściowo przebudowane wieże północna i zachodnia oraz XV-wieczny budynek bramny powstały na miejscu starszej wieży cylindrycznej, którego obecna forma jest częściowo wynikiem przekształceń z XVI i XVII wieku. Mniej szczęścia miały niestety budynek północno – zachodni, na miejscu którego stoi dziś budowla z XVI-XVII stulecia oraz budynek auli, którego pierwotny wygląd rekonstruować można w oparciu o ścianę wschodnią, będącą kurtyną muru obwodowego zamku. Dunstaffnage znajduje się dziś pod opieką Historic Scotland, która udostępnia go dla zwiedzających każdego roku w okresie od kwietnia do września, codziennie w godzinach 9.30 – 17.30, a od października codziennie w godzinach 9.30 do 16.30. Od listopada do marca zamek zamknięty jest w czwartki i piątki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Salter M., The castles of western and northern Scotland, Malvern 1995.
Tabraham C., Dunstaffnage Castle & Chapel, Edinburgh 2004.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments of Scotland, Argyll castles in the care of Historic Scotland, Edinburgh 1997.