Historia
Opactwo Dundrennan ufundowane zostało w 1142 roku przez Fergusa z Galloway przy wsparciu króla Dawida I. Mnisi cysterscy sprowadzeni z klasztoru Rievaulx w północnej Anglii prawdopodobnie początkowo musieli zamieszkiwać w tymczasowych zabudowaniach. Budowa murowanego kościoła rozpoczęta została w latach 60-tych lub 70-tych XII wieku i co charakterystyczne już na tak wczesnym etapie doprowadziła do porzucenia ideałów architektonicznej skromności i ubóstwa, wprowadzając na przełomie XII i XIII wieku na terenie południowej Szkocji elementy wczesnego gotyku, inspirowanego budowlami wznoszonymi w hrabstwie York (Roche, Bayland, Rievaulx). Wznoszenie zabudowań klauzury trwało o wiele dłużej niż kościoła, prowadzone było jeszcze przez większą część XIV wieku, a przebudowy skrzydła południowego miały miejsce nawet do połowy XV stulecia.
Dzieje opactwa z okresu średniowiecza są słabo znane. Jego przywileje potwierdzane były w XIV wieku przez króla Roberta I i Dawida II, a szybki rozwój i bogactwo Dundrennan przyczyniły się do powstania przy jego udziale dwóch dalszych filii cysterskich, obu w regionie Galloway. Opactwo Glenluce ufundowane zostało w 1191, a opactwo Sweetheart w 1273 roku. Samo Dundrennan słynęło z produkcji i eksportu wełny, której większość powstawała w podległych opactwu folwarkach, na których pracowali konwersi – podstawa ekonomii klasztornej. Stamtąd wełnę wysyłano przez mały port Abbey Burn Foot do kontynentalnej części Europy. Przywileje i znaczny rozrost klasztornych posiadłości z czasem zaczęły też prowadzić do konfliktów z sąsiadami, jak na przykład w 1220 roku, kiedy to niejaki Nicholas z Cardoness odwoływał się do papieża o zwrot posagu jego żony, który jak twierdził bezprawnie zajęli mnisi.
Na przełomie XIII i XIV wieku klasztor podobnie jak wiele innych w Szkocji poniósł szkody w trakcie wojen z Anglią. Choć mnisi z Dundrennan zaprzysięgli lojalność królowi Edwardowi w 1296 roku w Berwick upon Tweed, to już w 1299 roku starali się o rekompensaty za doznane straty i zniszczenia, które wycenili na 8 tysięcy funtów. Przez 30 lat odwoływali się również do kolejnego władcy, Edwarda III, o przywrócenie siłą odebranych dochodów z dóbr w Irlandii.
W 1523 roku wyznaczony został pierwszy świecki opat komendatoryjny (świecki zarządca dóbr klasztornych), a społeczność mnichów w ciągu kolejnych lat z powodu postępującej reformacji podupadała i zmniejszała się. W 1568 roku do opactwa zawitała królowa Maria Stewart w trakcie swej ucieczki po przegranej bitwie pod Langside, witana przez opata Edwarda Maxwella, brata lorda Maxwella. Po krótkim pobycie odpłynęła z przystani u ujścia Abbey Burn do Anglii, gdzie została uwięziona przez Elżbietę I. W 1587 roku dobra opactwa przeszły na własność Korony, a w 1621 roku zostały zaanektowane przez królewską kaplicę w Stirling. W XVII i XVIII wieku zabudowania Dundrennan traktowano jako źródło darmowego kamienia, co przyczyniło się niestety do prawie całkowitego zniszczenia opactwa.
Architektura
Dundrennan usytuowane zostało w niewielkiej, ale głębokiej dolinie, na paru akrach w miarę płaskiego terenu, po zachodniej stronie potoku Abbey Burn, około 2,5 kilometra od wybrzeża morskiego. W średniowieczu ten nieprzystępny teren leżał na uboczu większych szlaków handlowych i komunikacyjnych, w odosobnieniu wymaganym przez cysterską regułę.
Kościół klasztorny wzniesiony został na planie typowej, w założeniu prostej świątyni cysterskiej, składającej się z ośmioprzęsłowego korpusu nawowego, transeptu z bocznymi kaplicami dostawionymi po stronie wschodniej, czworobocznej wieży na przecięciu naw i dość niewielkiego prezbiterium na planie prostokąta. Całość osiągnęła 63,7 metra długości oraz 32,9 metra szerokości w miejscu obu ramion transeptu. Sam korpus nawowy, podzielony na trzy nawy o układzie bazylikowym, wewnątrz murów posiadał 40,8 metra długości oraz 19,2 metra szerokości. Górująca nad transeptem wieża miała osiągać około 65 metrów wysokości. Prezbiterium zamknęło przestrzeń o około 14,6 metrów długości i 7,9 metrów szerokości.
Główne wejście do kościoła prowadziło przez fasadę zachodnią, pierwotnie poprzedzoną bardzo szeroką kruchtą czy też narteksem, zajmującym długość całej elewacji wejściowej. Portal miał formę profilowaną, ostrołukową z czterema uskokami i włożonymi w nie bocznymi wałkami z prostymi głowicami i czworobocznymi abakusami misternie zdobionymi bardzo drobnymi wzorami. Powyżej portalu ścianę nawy głównej przepruto trzema wysokimi ostrołukowymi oknami oraz cylindrycznym okulusem, natomiast ściany zachodnie naw bocznych pojedynczymi oknami ostrołukowymi. Wewnątrz korpus nawowy dzielił się wzdłużnie dwoma rzędami filarów na osiem przęseł, z czego siedem zachodnich przęseł, na zewnątrz wyznaczonych układem lizeno-skarp, wewnątrz przeznaczonych było dla konwersów i świeckich, oddzielanych od wschodniej części kościoła ozdobnym lektorium przegradzającym nawę główną. Lektorium na wschodzie wydzielało część kościoła do której dostęp mieli tylko zakonnicy. Tam też, na wysokości nawy głównej, mieścił się chór ze stallami braci. Filary międzynawowe otrzymały wyrafinowaną formę, oprofilowaną wieloma wałkami zwieńczonymi kielichowatymi kapitelami, na które spływały profilowane arkady clerestorium. Nieco większe wałki narożne filarów miały formę ostrołuczną w przekroju, natomiast te umieszczone pomiędzy nimi były półkoliste. Filary osadzone były na cylindrycznych bazach z uskokami przy krawędziach.
Transept kościoła wyraźnie powstawał dwuetapowo, dzięki czemu prześledzić można na jego murach przechodzenie z romańskiej tradycji architektonicznej ku wczesnemu gotykowi. Starsze elementy zastosowano w północnej i zachodniej ścianie ramienia północnego, gdzie mury wzmocniono od zewnątrz szerokimi lizeno-skarpami, a w głębokich wnękach przepruto okna o półkolistych zwieńczeniach. Od wewnątrz arkady wnęk okiennych osadzono na wiązkach trzech służek opadających na romańskie kapitele o motywach roślinnych. Dla odmiany w ścianach wschodnich transeptu, podzielonych gzymsami na trzy odrębne poziomy, zastosowano gotyckie już wysokie ostrołukowe arkady w części dolnej oraz ostrołukowe przeźrocza (południowe ramię transeptu) i ostrołukowe ślepe arkady (północne ramię transeptu) w części środkowej. Najwyższy poziom transeptu odróżniał się od dwóch pozostałych półokrągłymi jeszcze oknami w głębokich niszach. Wschodnie kaplice transeptu oddzielone były od siebie drewnianymi przegrodami, mocowanymi w rowkach wykutych u podstaw filarów. W narożniku północno – zachodnim w grubości muru transeptu umieszczono spiralną klatkę schodową wiodącą na galerię i poddasze. Galeria najpewniej otaczała chór i nawę główną na poziomie triforium, ponad arkadami międzynawowymi a poniżej okien clerestorium.
Wydaje się wątpliwe czy nawa główna korpusu oraz transept zostały podsklepione, choć utworzono w tym celu służki. Sklepienia założono natomiast nad nawami bocznymi, kaplicami oraz nad prezbiterium. To ostatnie składało się z czterech przęseł zwieńczonych sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Jego wschodnią ścianę przepruto trzema oknami podobnymi do tych w elewacjach bocznych. Wewnątrz w części wschodniej mieścił się ołtarz, usytuowany na niewielkim podwyższeniu, w pobliżu podwójnej pisciny osadzonej w ścianie południowej, używanej do mycia kościelnych precjozów. Na zachód od niej trzy ostrołukowe profilowane arkady osadzone na ściennych wspornikach wyznaczały miejsce na sedilia.
Zabudowania klauzury mieściły się na południe od kościoła opackiego, rozmieszczone trzema skrzydłami wokół prawie kwadratowego wirydarza o wymiarach 31,1 x 32 metry. Wirydarz w średniowieczu otoczony był krużgankami, zapewniającymi łączność ze wszystkimi głównymi pomieszczeniami konwentu. Ponadto północna część krużganka wykorzystywana mogła być do studiowania ksiąg i nauki, o czym świadczyły usytuowane tam kamienne ławy. Całość przykryta była dachami jednospadowymi, opartymi na smukłych filarach, tworzących nieprzeszklone arkady wypełnione trójliśćmi. Sam dziedziniec wirydarza pełnił rolę ogrodu do uprawy ziół lub warzyw oraz jako miejsce wypoczynku w słoneczne dni.
Najważniejszym skrzydłem klauzury była część wschodnia, połączona z południowym ramieniem transeptu za pomocą wąskiej i niedużej zakrystii. Za nią na południu, umieszczono wzniesiony na początku XIII wieku kapitularz, czyli miejsce codziennych zgromadzeń mnichów, na których pod przewodnictwem opata obradowano o najważniejszych dla konwentu sprawach. Było to pomieszczenie trójnawowe, czteroprzęsłowe, o wielkości 15,5 x 10,4 metra ze sklepieniem podpartym dwoma rzędami sześciu filarów i nadwieszanymi na ścianach obwodowych konsolami. Każdy filar ujęty został ośmioma wałkami osadzonymi na cylindrycznych bazach i zwieńczony kapitelami o zapewne podobnej formie. Przy ścianach ułożono kamienne, pokryte rzeźbionymi dekoracjami ławy dla obradujących. Wyjątkowo okazale prezentowała się elewacja wejściowa kapitularza, otwarta na klasztorny krużganek. Przepruto ją dużym profilowanym, ostrołukowym portalem o szerokości 2 metrów, flankowanym trzema kolumienkami z każdej strony, z archiwoltą wypełnioną pięciolistną arkadą pokrytą płaskorzeźbionymi dekoracjami. Po bokach portalu umieszczono dwa przedzielone kolumienkami przeźrocza, by nowicjusze i konwersi mogli przysłuchiwać się obradom z terenu krużganka. Każde przeźrocze osadzone zostało w ostrołukowej wnęce obramionej ząbkowym fryzem, w której przepruto dzielone słupkiem ostrołukowe biforia. Wynoszącą około 0,6 metra różnicę wysokości terenu między krużgankiem a kapitularzem pokonywało się za pomocą kilku schodków.
Od południa z kapitularzem sąsiadowało wąskie pomieszczenie rozmównicy, miejsca w którym bracia mogli prowadzić rozmowy bez obawy o złamanie ślubów milczenia. Pomieszczenie to posiadało przejście na wschodzie do dalszych zabudowań gospodarczych klasztoru. Narożnik południowo – wschodni zajmowany był przez sklepioną dwunawową salę, być może mieszczącą fraternię (miejsce pracy dziennej mnichów, często wykorzystywane pośród cystersów jako skryptorium), natomiast na wschód, poza czworobok zabudowy klauzury wystawał budynek wspólnych latryn (prawdopodobnie w XIV wieku został on pomniejszony, być może z powodu problemów w przyjmowaniu do nowicjatu, ale za to podzielony na osobne toalety). Nieczystości były z niego zmywane poprzez wodę płynącą kamiennym kanałem z niewielkiego strumienia po północnej stronie opactwa. Piętro skrzydła wschodniego tradycyjnie zajmowane było przez dormitorium, wspólną salę sypialną, która musiała mieć połączenie z transeptem kościoła na północy i latrynami po stronie przeciwnej.
Głównym pomieszczeniem skrzydła południowego był okazały refektarz, jak to często w klasztorach cysterskich, wzniesiony dłuższymi bokami poprzecznie w stosunku do reszty pomieszczeń. Sąsiadowała z nim najpewniej kuchnia (po stronie zachodniej) oraz kalefaktorium (po wschodniej stronie). To drugie było w klasztorach pomieszczeniem gdzie bracia mogli się ogrzać w okresach zimowych chłodów. Pod koniec średniowiecza zostało ono podzielone na szereg mniejszych izb. Skrzydło zachodnie tradycyjnie zajmowane było przez szereg pomieszczeń magazynowo – gospodarczych oraz przez izby przeznaczone dla konwersów. Byli to członkowie opactwa bez ślubów zakonnych, pracujący fizycznie na klasztornych folwarkach. Nie mieli oni dostępu do wszystkich zabudowań klauzury, musieli więc posiadać swój refektarz i dormitorium (na piętrze). Pod koniec funkcjonowania opactwa skrzydło zachodnie zostało przebudowane. W pomieszczeniach na parterze założono sklepienia kolebkowe, a portal prowadzący od północy do kościoła zablokowano.
Na zachód od zabudowań klauzury prawdopodobnie mieściły się budynki przeznaczone dla gości klasztoru, oraz budynki gospodarcze takie jak stajnie, obory, szopy itp. Po stronie południowej mogła funkcjonować infirmeria, przeznaczona dla starych i schorowanych mnichów, choć nie odnaleziono po niej żadnych śladów.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się przede wszystkim wschodnie i północne mury transeptu kościoła oraz fragment zachodni prezbiterium, widoczne praktycznie do pełnej wysokości. Ich waga polega na ukazywaniu roli jaką pełnili cystersi we wprowadzaniu architektury wczesnogotyckiej w Szkocji w późnych latach XII wieku. Ponadto obejrzeć można fragment fasady zachodniej kościoła z portalem wejściowym. Spośród dawnych zabudowań klauzury przetrwała misterna ściana wejściowa kapitularza z portalem i dwoma bocznymi przeźroczami. Zabytek znajduje się obecnie pod opieką agendy Historic Scotland, która udostępnia ruiny opactwa dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cox A., Richardson J.S., Dundrennan Abbey, Edinburgh 2018.
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 1, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Fifth report and inventory of monuments and constructions in Galloway (Volume II), county of the Stewartry of Kirkcudbright, Edinburgh 1914.