Historia
Najwcześniejsza wzmianka o kościele w Dundee pojawiła się w 1198 roku, kiedy to przekazany został opactwu Lindores. Ufundować go miał earl David Huntington, brat króla Wilhelma Lwa, w ramach podziękowania i ofiary za uratowanie z wyjątkowo silnej burzy, która złapała go na morzu. Po osiągnięciu brzegu rzeki Tay nazwać miał miejsce lądowania Donum Dei (Boży Dar), z którego później miano urobić Dundee, choć bardziej prawdopodobne, iż nazwa osady, od 1191 roku królewskiego miasta (burgh), wywodziła się od celtyckiego Dùn Dèagh.
Kościół służył miejscowej społeczności przez całe średniowiecze, niszczony pożarami w czasach wojen w 1296 (podawana jest też data 1303) i 1385 roku, aż w pierwszej połowie XV wieku, zapewne w związku z rozwojem miasta i wzrostem liczby mieszkańców, opat James of Rossy zawarł w 1442 roku umowę z burmistrzem Dundee na budowę nowego, późnogotyckiego prezbiterium. Po jego ukończeniu w drugiej połowie tego stulecia przystąpiono do budowy korpusu nawowego oraz około lat 70/80-tych XV stulecia wieży.
W 1547 roku po zajęciu miasta przez Anglików kościół zaczął służyć jako stajnie, a następnie spłonął w trakcie walk (lub przez przypadkowe zaprószenie ognia). Zniszczenia były tak duże, iż rozebrano nawę oraz transept, a na ich miejscu wzniesiono dla protestantów nową świątynię, zajmowaną przez dwie kongregacje. W takim stanie kościół dotrwał do połowy XVII wieku, gdy miasto, będące rojalistycznym bastionem, obległy wojska generała Monka. Walki trwały przez sześć miesięcy, podobno także przy wykorzystaniu kościelnej wieży, a zakończyły się wielką masakrą mieszczan.
W drugiej połowie XVIII wieku, po kolejnych przebudowach, w kościele pomieszczono dwie kolejne kongregacje protestanckie, lecz w 1841 roku kościół ponownie został zniszczony przez ogień. I tym razem najwięcej szczęścia miała kościelna wieża, poddana w 1870 roku kompleksowej renowacji pod nadzorem słynnego architekta sir George Gilberta Scotta.
Architektura
Kościół usytuowano pośrodku osady, na północ od brzegów szerokiego ujścia rzeki Tay, na terenie pierwotnie otoczonym cmentarzem. Po przebudowie z XV wieku był on okazałą budowlą składającą się z jednonawowego korpusu, transeptu, czworobocznego prezbiterium i wieży na osi zachodniej ściany.
Wieżę wzniesiono na planie kwadratu o bokach mierzących wewnątrz murów 12,2 metra. Mury w przyziemiu otrzymały bardzo dużą grubość jak na budowle sakralne, wynoszącą aż około 2,4 metra. Dzięki temu przy wsparciu czterech narożnych, prostopadle usytuowanych do siebie przypór, mogły osiągnąć wysokość nieco ponad 50 metrów.
W przyziemiu elewacji zachodniej umieszczono portal składający się z dwóch półkoliście zamkniętych wejść osadzonych pod większą eliptyczną arkadą, którą z kolei zwieńczono prostymi odcinkami profilowania. Archiwolty obu przejść bogato udekorowano rzeźbionymi liśćmi, a boki oflankowano naprzemiennie wałkami i wgłębieniami. Ich rzeźbione kapitele otrzymały ciągły abakus ozdobiony małymi rozetami i roślinnymi motywami. Ponad środkowym filarem rozdzielającym przejścia umieszczona została tarcza herbowa.
Przyziemie wieży rozświetliło od zachodu ogromne, ostrołuczne okno, przedzielone pośrodku grubszą laską, po obu stronach której osadzono subtelniejsze maswerki. Na wysokości ponad 14 metrów najniższą kondygnację przykryto sklepieniem żebrowym opartym na czterech masywnych narożnych służkach. Każda z nich sięgała posadzki, ale wszystkie cztery różniły się nieco od siebie, a z żebrami łączyły się za pośrednictwem konsol i cieńszych wałków. Ściany wieży przy wschodnich służkach lekko ścięto w narożnikach w stronę wysokiej ostrołucznej arkady pierwotnie otwierającej się na nawę.
Pierwsze i drugie piętro wieży, dostępne za pomocą wysuniętej ryzalitowo ku północy klatce schodowej, oświetlane były od zachodu już mniejszymi oknami: półkoliście zamkniętym, wypełnionym rozetą i wyższym, dwudzielnym, ostrołucznym. Ponad nimi wieża przechodziła w węższą część, dzięki której nad drugim piętrem na wysokości prawie 30 metrów funkcjonować mogła otwarta galeria, schowana za ozdobioną sterczynami i czwórliśćmi balustradą. Wyjątkowo na wschodniej elewacji prosty czworoboczny otwór otoczono czterema rzeźbionymi wspornikami, zapewne pierwotnie dźwigającymi figury.
Górna część wieży podzielona została na dwie rozdzielone gzymsem kordonowym kondygnacje. Ta znajdująca się niżej (trzecie piętro) mieściła dzwony i przepruta była z każdej strony trzema wąskimi oknami ostrołucznymi zwieńczonymi trójliśćmi. Najwyższa kondygnacja otrzymała po dwa podobne okna z każdej strony, za wyjątkiem elewacji północnej gdzie umieszczono tylko jedno. Wieżę zwieńczono wyszukaną balustradą, podobną do tej zastosowanej nad drugim piętrem (a zarazem zbliżoną do znajdującej się na wieży kościoła św. Idziego w Edynburgu) oraz poddaszem przykrytym dwuspadowym dachem.
Stan obecny
Jedynym zachowanym do dnia dzisiejszego elementem średniowiecznego kościoła jest wyniosła i górująca nad okolicą wieża, gruntownie odnowiona w XIX wieku, lecz bez kontrowersyjnych posunięć. Pozostałe partie budowli są wynikiem prac budowlanych z XIX wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.
Strona internetowa dundeestmarys.co.uk, The History of St. Mary’s and the City Churches.