Historia
Broch Dun Mor Vaul wzniesiony został w późnej epoce żelaza, około I wieku n.e., na miejscu które już wcześniej było zasiedlone od około V wieku p.n.e. Była to budowla mieszkalno – obronna, budowana w relatywnie szybkim czasie w celu ochrony dobytku i życia członków klanu lub małego plemienia oraz z obawy przed uprowadzeniem i popadnięciem w niewolę. Wzniosła go miejscowa ludność tworząca społeczność żyjącą głównie z wypasu bydła i owiec, mniejszych upraw rolniczych, rybołówstwa i polowań na dzikie zwierzęta. Jako, iż bydło stanowiło wówczas wyznacznik bogactwa, próba jego ochrony przed ciągłymi najazdami rabunkowymi mogła być jednym z impulsów do budowy charakterystycznych wież mieszkalnych. Zapewniały one względnie dobre warunki obronne przed nagłymi atakami mniejszych grup napastników, nie były jednak przystosowane do odpierania długotrwałych oblężeń (rzadko kiedy zaopatrzone były w źródła wody).
Broch po bliżej nie znanym okresie użytkowania został częściowo rozebrany, być może ze względu na postępujące wówczas zmiany społeczne i zmniejszenie zagrożenia najazdem lub z powodu uznania budowli za niespełniającą wymagań ówczesnego bezpiecznego i wygodnego życia. Przez jakiś czas funkcjonował jeszcze jako niska budowla mieszkalna, lecz ostatecznie opuszczony został około połowy III wieku n.e.
Architektura
Broch zbudowany został w najwyższym punkcie skalistego wzniesienia, około 300 metrów od znajdującego się na północy wybrzeża morskiego. Wzgórze wznosiło się na około 23 metry nad poziom morza, ale jedynie 6 metrów ponad poziom terenu po stronie południowej. Ze wszystkich stron za wyjątkiem północnej, gdzie stoki opadały do morza, podejście do wieży zabezpieczały kamienne skarpy i uskoki ziemi o wysokości dochodzącej do 4,5 metra.
Wieżę wzniesiono z nieobrobionych polnych kamieni układanych bez użycia zaprawy, lecz idealnie do siebie dopasowanych z wypełnieniem co większych szczelin kamiennym gruzem. Usytuowano ją w najwyższym punkcie wzniesienia, w naturalnym, skalnym zagłębieniu. Otrzymała ona formę na planie zbliżonym do okręgu o wewnętrznej średnicy 9,2 metra. Grubość murów w najszerszych miejscach dochodziła do 4,5 metra, wysokość wieży szacuje się natomiast na około 8 metrów. Wejście do brocha o szerokości 0,75 metra znajdowało się po stronie południowo – wschodniej. Otwierało się ono na korytarz bramny, który za drzwiami poszerzał się do około 1,3 metra. Wyposażony był on w typowe dla tego rodzaju budowli zabezpieczenia, w postaci rygla mocowanego w otworze muru, który blokował drewniane drzwi, oraz przyległej do korytarza wejściowego komory dla straży, utworzonej w grubości muru obwodowego. Komora ta pierwotnie zwieńczona była rodzajem kamiennego sklepienia z zachodzących na siebie płyt.
Wewnątrz główna komora wieży pierwotnie poprzedzielana mogła być na mniejsze pomieszczenia drewnianymi ściankami działowymi, usuniętymi na nieco późniejszym etapie funkcjonowania. Być może spowodowane było to przeznaczeniem brocha już tylko dla jednej rodziny, a nie większej wspólnoty. W głównej komorze odkryto również pozostałości paleniska i kamienny zbiornik na wodę, z odpływem skierowanym ku wejściu, gdzie wykorzystano naturalną szczelinę w skale do pozbywania się nieczystości. Z komory przyziemia wiodły trzy przejścia (dwa na północy, jedno na południu) do umieszczonej w grubości muru galerii, przeprutej po całym obwodzie przyziemia wieży, za wyjątkiem wschodniej strony wejściowej. Galeria ta miała od 0,5 do 1,1 metra szerokości i od 0,9 do 3 metrów wysokości. Po stronie północnej znajdowały się schody, które pierwotnie wiodły na wyższe kondygnacje galerii i kolejne schody, oraz być może na jakiś chodnik strażniczo-obronny na szczycie wieży. Utworzenie takiego ganku wydawałoby się rozsądne, gdyż wieże typu broch nigdy nie miały ścian przeprutych oknami ani otworami strzeleckimi. Pierwsze piętro wieży podtrzymywane mogło być na drewnianych słupach, a z pewnością także na odsadzce muru o szerokości 0,3 metra, która otaczała całe przyziemie na wysokości 1,4 metra.
Broch zaopatrzony był w zewnętrzne obwarowania tworzące dwie linie fortyfikacji. Pierwsze otaczały wzgórze z wieżą ze wszystkich stron wzdłuż krawędzi skarp, drugie zaś chroniły jedynie podejście od strony dalszych terenów wyspy. Obwód obwarowań składał się z kamiennego muru o grubości od 2,4 do 3 metrów. Wejście w ich obręb mogło znajdować się bezpośrednio na południe od wieży, lub po stronie północno – wschodniej otworu wejściowego brocha, we wklęsłej części obwarowań, gdzie wąska ścieżka wspinała się stokiem wzniesienia. Ochrona podejścia była ziemnym wałem o grubości 1,8 metra, obłożonym z zewnątrz kamieniami. Przejście przez wał utworzono w jego zachodniej części, a więc po przeciwnej stronie północno – wschodniego wejścia w obwarowaniach obwodowych.
W drugim etapie funkcjonowania wieży wewnętrzne lico jej ścian obłożone zostało dodatkową partią układanego na sucho (bez zaprawy) muru o grubości 0,7 metra, dziś dochodzącego do 1,4 metra wysokości. Prawdopodobnie ściana ta była elementem nowego, niższego, nieobronnego domostwa, powstałego z materiału z rozebranych górnych partii wieży. Jej wzniesienia spowodowało zablokowanie wszystkich wewnętrznych przejść za wyjątkiem głównego otworu wejściowego i wejścia do schodów galerii w grubości muru. Do wnętrza brocha wstawiono wówczas także obłożone kamieniami czworoboczne palenisko, wokół którego wykonano cztery otwory w podłożu, zapewne przeznaczone na rożen.
Stan obecny
Broch zachował się jedynie w dolnych partiach, dochodzących maksymalnie do około 2 metrów wysokości po stronie południowej, ale średnio mających około 1,4 metra wysokości. Jego wnętrze zostało oczyszczone z gruzu w trakcie prac archeologicznych, dzięki czemu układ budowli pozostaje w pełni czytelny. Dojrzeć można także zrujnowane pozostałości zewnętrznych obwarowań wieży, dochodzące w najwyższych partiach kilku krótkich odcinków do 1,6 metra wysokości. Wstęp na teren Dun Mor Vaul jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Armit I., Towers in the North: The Brochs of Scotland, Stroud 2002.
Ritchie J., Brochs of Scotland, Aylesbury 1988.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Ancient Monuments, volume III, Mull, Tiree, Coll & Northern Argyll, Edinburgh 1980.