Historia
Dwa skaliste wzgórza Dumbarton były zasiedlone już w epoce żelaza około 800 roku p.n.e. Zamieszkiwano je także w okresie rzymskim, o czym świadczą odnalezione przedmioty, uzyskane przez ówczesnych celtyckich mieszkańców dzięki kontaktom handlowym z południowymi najeźdźcami. W V wieku n.e. funkcjonowała w Dumbarton warowna osada zwana przez wczesnośredniowiecznych kronikarzy Alt Clut (Alcluith, Alt Chluaidh), czyli Skała Clyde, co odnosiło się do jej usytuowania w miejscu o strategicznym znaczeniu, u ujścia rzeki Leven do Clyde. Według kronikarza Bedy Czcigodnego Alt Clut było politycznym centrum i jednym z najważniejszych ośrodków celtyckich Brytów z królestwa Strathclyde, którego okres świetności przypadł na VI i VII wiek n.e. (nazwa Dunbarton pochodzi od Dun Breatann – twierdza Bretończyków).
W 756 roku Alt Clut oblegać miała armia Piktów i Northumbryjczyków, a w 780 Skała Clyde (Clyde Rock) miała zostać spalona. W 870 roku Alt Clut najechane zostało przez wikingów pod wodzą Olafa Białego z Dublina i Ivara Ragnarssona, zwanego Ivarem bez Kości, którzy zdobyli i zniszczyli gród, wywożąc następnie ogromne łupy. Upadek nastąpić miał dopiero po czterech miesiącach z powodu braku wody. Dunbarton musiało zostać po jakimś czasie odbudowane, gdyż nadal pełniło znaczącą rolę na obszarze królestwa Strathclyde, otoczonego od południa przez Northumbryjczyków, od wschodu przez Piktów, a od północy przez Szkotów z królestwa Dalriady. Niezależność Strathclyde zachowało do pierwszej połowy XI wieku, kiedy to w 1018 roku Malcolm II Canmore osadził na jego tronie swego wnuka Duncana, który po śmierci Malcolma II w 1034 roku objął dziedzictwo po dziadku i zjednoczył Piktów oraz Szkotów pod jednym berłem.
W XII stuleciu informacje o Dumbarton przestały się pojawiać w przekazach pisanych, dopiero w pierwszej połowie XIII wieku na miejscu starego grodziska wzniesiono z inicjatywy Aleksandra II królewski zamek. Tereny zachodnich wysp Szkocji podlegały wówczas wpływom Norwegów, osiedlającym się już od końca XI wieku. Pod władzę Szkotów powróciły dopiero po zwycięstwie pod Largs w 1263 roku i śmierci króla Haakona. Jego następca, Magnus, trzy lata później zawarł z Aleksandrem III porozumienie w Perth, na skutek którego Hebrydy znalazły się w granicach Szkocji, a Dumbarton przestało być twierdzą przygraniczną.
Pod koniec XIII stulecia zarządcą zamku był sir Ingram de Umfraville. W obliczu inwazji angielskiego króla Edwarda I z 1296 roku poddał on zamek, choć angielski garnizon uciekł rok później na wieść o zwycięstwie pod Stirling szkockich powstańców Williama Wallaca. William osadzić miał w Dumbarton trzech znacznych więźniów: Williama Fitzwarina, Williama de Rosa i sir Marmaduka Twenga. Uwolnieni zostali oni w 1299 roku, kiedy koło fortuny zmieniło bieg i Anglicy zdołali ponownie zdobyć zamek. Został on oddany w zarząd sir Johnowi Menteith, w zamian za zasługi w ujęciu Williama Wallaca, który czasowo mógł być także przetrzymywany w więzieniu w Dumbarton.
Po śmierci króla Roberta I w 1329 roku, wybuchła kolejna wojna szkocko – angielska. Szkoci ponieśli wielką klęskę pod Halidon Hill, na skutek której w 1333 roku schronienia w Dumbarton szukać musiał szkocki król Dawid II. Dumbarton było wówczas jednym z tylko pięciu znaczniejszych zamków jakie nie wpadły w ręce Anglików (pozostałe to Kildrummy, Loch Doon, Lochleven i Urquhart). W 1425 roku zamek zaatakowany został przez Jamesa Mora Stewarta, najmłodszego syna Murdocha Stewarta, diuka Albany, uwięzionego przez króla Jakuba I pod zarzutem zdrady. James spalił co prawda podzamkową osadę, lecz nie był w stanie zdobyć zamku bronionego przez garnizon pod dowództwem Johna Colquhouna. Po raz kolejny konflikt zbrojny dosięgnął Dumbarton w 1488 roku, w czasie wojny domowej po zabójstwie Jakuba III. Jakub IV dwukrotnie prowadził oblężenie zamku, trzymanego przez zbuntowanego earla Lennox. Pierwsze oblężenie pomimo spalenia pobliskiego miasta było nieskuteczne. Drugie zakończyło się już zajęciem zamku, ostrzeliwanego przez wielkie działo zwane Mons Meg, sprowadzone z edynburskiego zamku. W kolejnych latach Dumbarton wykorzystywano jako królewską bazę, podczas wypraw przeciwko zbuntowanym MacDonaldom, lordom Isles z zachodnich wysp.
Na początku XVI wieku zamek odgrywał ważną rolę, zwłaszcza w czasie ciężkiej sytuacji dla Szkotów po wielkiej klęsce pod Flodden w 1513 roku. W 1514 roku zajął go z zaskoczenia w wietrzną noc zbuntowany earl Lennox, a rok później odbił diuk Albany, obrany zarządcą Szkocji na czas małoletności Jakuba V. Albany szykował w Dumbarton wielką armię mającą najechać Anglię (szacowaną na 87 statków, 600 koni, 4000 pieszych, 500 zbrojnych oraz 1000 strzelców z bronią palną i 16 dużych dział). Do inwazji ostatecznie jednak nie doszło, zamek zaś był pożądaną zdobyczą rywalizujących frakcji, aż do osiągnięcia samodzielnych rządów przez Jakuba V i zabezpieczenia Dumbarton w 1531 roku. Od 1542 roku zamek znajdował się we władzy earla Lennox, który przejął wysłane do Dumbarton francuskie zapasy i amunicję. Utracił jednak warownię na rzecz dowódcy garnizonu, George’a Stirlinga, niezgadzającego się z polityką earla w okresie małoletności kólowej Marii. W 1545 roku Lennox próbował odbić zamek, ale bezskutecznie. Sztuka ta udała się rok później regentowi, earlowi Arran, dysponującemu silniejszą artylerią.
W 1548 roku na zamku przez parę miesięcy przebywała młoda królowa Maria Stuart, szukająca ratunku po druzgocącej klęsce Szkotów z Anglikami pod Pinkie Cleuch z 1547 roku. Po raz kolejny Maria zawitała do Dunbarton w 1568 roku. I tym razem nie był to dla niej szczęśliwy okres, gdyż po porażce w bitwie pod Langside obalona władczyni musiała uciekać do Anglii. Na zamku pozostał jej wierny lord Fleming, który zarządzał Dunbarton do 1571 roku. Wtedy to stuosobowy oddział pod dowództwem Thomasa Crawforda zdobył zamek wspinając się po północnych skarpach wzgórz, uznawanych dotąd za niemożliwe do sforsowania. W kolejnych latach budowlę wykorzystywały siły rządowe do kontrolowania zachodniej części kraju, a także do osadzania na zamku ważnych więźniów politycznych (między innymi w 1581 roku przetrzymywano w nim regenta earla Morton, natomiast w 1614 roku Patricka Stewarta, earla Orkadów).
W 1639 roku szkoccy protestanci pojmali w kościele zarządcę Dunbarton i zmusili go do poddania zamku, który miał się wówczas znajdować w złym stanie. Zapewne z tego powodu w 1652 roku został ponownie poddany bez walki, tym razem jednemu z angielskich generałów Olivera Cromwella. Średniowieczny zamek został przebudowany w XVII wieku, po odzyskaniu z angielskich rąk, a następnie gruntownie przekształcony w nowożytną twierdzę w pierwszej połowie XVIII wieku, z obawy przed atakami Jakobitów i wojsk francuskich. Większość dawnych zabudowań została usunięta, zaś na ich miejscu postawiono fort, który choć realną wartość militarną utracił już w XIX stuleciu, obsadzany był garnizonem aż do okresu II wojny światowej. W 1941 roku wzgórze zamkowe, na którym zainstalowana była bateria dział przeciwlotniczych, zostało po raz ostatni w dziejach zbombardowane.
Architektura
Dumbarton usytuowano na cyplu lądu wcinającym się w szerokie koryto rzeki Clyde, przy czym od zachodu i częściowo od północy dodatkowe zabezpieczenie zapewniała wpadająca do Clyde rzeka Leven, dzięki czemu jedyna możliwa droga dojazdowa prowadziła od północnego – wschodu. Większość cypla zajmowały dwa masywne, skaliste wzniesienia, prawie z każdej strony chronione stromymi i wysokimi skarpami, nieco niższymi jedynie od strony siodła, które łączyło oba wzgórza. Wąski jar pomiędzy wzniesieniami na południu opadał ku rzece, stopniowo rozszerzając się i stwarzając warunki do utworzenia tam niewielkiego podgrodzia.
Droga wjazdowa na szczyt Dumbarton musiała prowadzić przez podgrodzie, jarem pomiędzy dwoma wzniesieniami. Droga ta ciągnęła się u podstawy wschodniego wzgórza, wzdłuż którego w VI wieku n.e. wzniesiono szeroki na 2 metry i wysoki na 2 metry ziemny wał, kontrolujący cały szlak dojazdowy. Pierwotnie wał z pewnością zwieńczony był jakąś formą drewnianych obwarowań, palisadą lub częstokołem. Kolejne obwarowania zapewne zabezpieczały płaski teren u podstawy pomiędzy wzgórzami, wraz z podejściem do jaru. Zabudowania mieszkalne znajdować się mogły także na spłaszczeniu siodła pomiędzy dwoma skałami, do zabezpieczenia których wystarczyłyby dwie kurtyny obwarowań: od północy i południa, łączące obydwa wzgórza. Najważniejsze zabudowania elity plemiennej musiały znajdować się na szczycie wzgórza wschodniego, które posiadało większą i bardziej spłaszczoną górną część, niż wzgórze zachodnie.
Średniowieczny zamek w Dumbarton zajął miejsce wcześniejszej podgrodowej osady oraz nieduże wzniesienie po południowo – wschodniej stronie dwóch wzgórz. Składał się on z muru obronnego zwieńczonego krenelażem, poprowadzonego zachodnią i południową krawędzią stoków aż do usytuowanej na południu bramy wjazdowej. Mieściła się tam skierowana na wybrzeże furta (w późniejszym okresie poprzedzona przedbramiem), za którą droga przez jar pomiędzy wzgórzami przegrodzona była kamiennym murem z ostrołukowym przejściem zamykanym broną. Druga brama, zapewne ważniejsza, znajdowała się po stronie północnej, zwróconej w stronę lądu. Flankowała ją czworoboczna wieża, zwana Wallace Tower. Oba szczyty głównych wzgórz w okresie średniowiecza prawdopodobnie nie zostały zajęte przez murowaną zabudowę, ani nie posiadały stałych miejsc do zamieszkania, co najwyżej mogły mieścić posterunki wartowniczo – ostrzegawcze. Mogły również stanowić miejsce ostatecznego punktu oporu, choć w źródłach pisanych wspominana była niejaka „wietrzna sala” (Windy Hall), której nazwa sugerowałaby usytuowanie na jednym z dwóch wzniesień.
Stan obecny
Do czasów dzisiejszych na imponujących skalistych wzgórzach Dumbarton nie przetrwały żadne relikty wczesnośredniowiecznych obwarowań. Widoczne obecnie murowane fortyfikacje i zabudowania pochodzą prawie w całości z okresu nowożytnego, choć zachował się fragment XIV-wiecznego muru z portalem zamykanym niegdyś broną. Dumbarton zarządzane jest przez agendę Historic Scotland, która udostępnia zabytek dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
Konstam A., Strongholds of the Picts, Oxford 2010.
Salter M., The castles of the heartland of Scotland, Malvern 1994.
Tabraham C., Dumbarton Castle, Edinburgh 2007.