Historia
Opactwo Deer ufundowane zostało w 1219 roku przez Williama, pierwszego earla Buchan w pobliżu lub na miejscu starszego kompleksu monastycznego z VI wieku (być może do opactwa przeszła część mnichów ze starego klasztoru, gdyż do Deer przybyło z macierzystego Melrose jedynie trzech braci). William dzięki małżeństwu dziewięć lat wcześniej z Marjory, jedyną dziedziczką Mormaera z Buchan, założył ród Comynów, jedną z najbardziej wpływowych i możnych rodzin północno – wschodniej Szkocji. Po śmierci w 1233 roku pochowany został przez cysterskich mnichów sprowadzonych z konwentu z Kinloss, w ufundowanym przez siebie i wspieranym klasztorze. Z pewnością miał on nadzieję na utworzenie tu dla swego rodu stałego miejsca pochówku, jednak ostatecznie był jedynym Comynem którego ciało złożono w Deer.
Budowę kościoła klasztornego prawdopodobnie ukończono jeszcze w pierwszej połowie XIII wieku, a na pewno wcześniej niż wzniesiono murowane zabudowania klauzury. Te ostatnie nie powstały jeszcze przed 1267 rokiem, kiedy to opat Adam ze Smalham zrezygnował ze swego urzędu, woląc mieszkać jako zwykły mnich w wygodniejszym i bogatszym opactwie Melrose. Co ciekawe był to już drugi mnich, który uciekł ze swego zgromadzenia, gdyż w 1235 roku inny opat zrezygnował ze stanowiska jakoby ze względu na złą pogodę.
Historia opactwa nie została nigdy dobrze poznana. Nie było ono bogate, a dotkliwym ciosem z pewnością był dla niego upadek patronów z rodu Comynów w starciu z królem Robertem I na początku XIV wieku, a zwłaszcza zniszczenia zadane w 1308 roku przez wojska królewskie. Tuż przed rozwiązaniem zgromadzenia miało w nim przebywać 11 mnichów oraz nieokreślona liczba konwersów, przy czym konwent prawdopodobnie nigdy nie przekraczał liczby około 15 braci. Ostatnim opatem był John Innes, który podał się do dymisji w 1543 roku.
Po rozwiązaniu konwentu na skutek reformacji zabudowania klasztorne przejęła rodzina Keith, która w 1587 roku miejscowe dobra przekształciła w świecką baronię. Niestety wpłynęło to na stopniową rozbiórkę klasztoru prowadzoną już od końca XVI wieku. W 1809 roku ruiny zostały częściowo oczyszczone z roślinności z inicjatywy ówczesnego właściciela Jamesa Fergusona z Pitfour, lecz niestety w 1854 admirał Ferguson dokonał znacznych zniszczeń zabytku w trakcie budowy na jego terenie mauzoleum.
Architektura
Opactwo założono w dolinie na północnym brzegu rzeki Ugie. Jego główną budowlą był kościół klasztorny składający się z dwunawowego korpusu o 29,9 metrach długości i 12,2 metrach szerokości, transeptu oraz krótkiego, niewielkiego czworobocznego prezbiterium po stronie wschodniej o wymiarach 7,6 x 7,3 metra. Całkowita długość kościoła wyniosła 47,8 metrów. Był on budowlą niesymetryczną, gdyż nawa północna była węższa od południowej, północne ramię transeptu było wyraźnie krótsze niż południowe, a prezbiterium znajdowało się na przedłużeniu nawy południowej i miało jego szerokość. Co więcej południowe ramię transeptu było szersze (11,9 metra) niż północne, gdyż najpewniej we wschodniej części mieściło wąską nawę lub boczne kaplice. Wewnątrz korpus rozdzielony był rzędem filarów o przekroju krzyża na pięć przęseł.
Zabudowania klauzury wzniesiono po południowej stronie kościoła na opadającym ku rzece terenie, co pozwoliło wydzielić w nich kondygnację piwniczną. Tworzyły one dość typowy dla cystersów układ z trzema skrzydłami otaczającymi wraz z krużgankiem wewnętrzny wirydarz o wymiarach około 21,3 x 27,4 metrów. Pewnym odstępstwem od schematu było usytuowanie refektarza mnichów w południowym skrzydle w jednej linii z pozostałymi pomieszczeniami, zamiast często spotykanego usytuowania dłuższych boków sali prostopadle do osi skrzydła. Refektarz z obu stron sąsiadował z dwoma mniejszymi pomieszczeniami, prawdopodobnie z kuchnią i kalefaktorium, czyli jedynym pomieszczeniem ogrzewanym w okresie zimowym.
W skrzydle zachodnim znajdowało się zwyczajowo cellarium oraz pomieszczenia konwersów, ich refektarz oraz dormitorium na piętrze. Skrzydło wschodnie mieściło natomiast wysunięty ku wschodowi kapitularz, miejsce codziennych zgromadzeń mnichów, na których pod przewodnictwem opata obradowano nad najważniejszymi sprawami konwentu. Piętro tradycyjnie zajmowane było przez dormitorium braci, początkowo zapewne o formie jednej dużej sali wypełnionej siennikami, a od XIV wieku poprzedzielanej na mniejsze cele sypialne. Dormitorium musiało być połączone schodami z transeptem kościoła by umożliwić mnichom przejście na nocne i poranne modły, oraz skomunikowane było na południu z latrynami mieszczącymi się w najbardziej wysuniętej ku rzece części klauzury. Na południe od kapitularza, w przyziemiu duża prostokątna sala zapewne mieściła fraternię, czyli pomieszczenie do prac ręcznych braci, najczęściej w klasztorach cysterskich wykorzystywane jako skryptorium.
W pewnym oddaleniu od czworoboku zabudowań klauzury, po jego wschodniej stronie, znajdował się prostokątny w planie budynek infirmerii, z aneksami od północy mieszczącymi między innymi kuchnię obsługującą chorych i starych mnichów. Po jego południowej stronie, stykając się narożnikiem z wysuniętą częścią skrzydła wschodniego znajdował się podłużny ciąg zabudowań przeznaczonych na pomieszczenia mieszkalne opata.
Stan obecny
Opactwo znajduje się dziś w stanie słabo zachowanej ruiny z większością zabudowań zaznaczonych w terenie jedynie poprzez kamienne relikty fundamentów. W najlepszym stanie widoczne są pozostałości przebudowanego skrzydła południowego klauzury ze ścianą południową sięgającą w najwyższych miejscach okien pierwszego piętra. Oprócz refektarza i kuchni przetrwały znaczniejsze fragmenty domu opata. Ruiny udostępnione są dla zwiedzających przez opiekującą się zabytkiem agendę Historic Scotland.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.