Historia
Dobra Kilmarnock (od XVIII wieku znane pod nazwą Dean) od początku XIV wieku należały do rodu Boyd, dzięki sir Robertowi Boyd, który otrzymał je w 1316 roku, w podziękowaniu za wsparcie króla Roberta I w bitwie z Anglikami pod Bannockburn. Syn Roberta, Thomas Boyd, po odziedziczeniu pierwotnej, zapewne drewniano – ziemnej siedziby mieszkalno – obronnej, około połowy XIV wieku przebudował ją w murowaną wieżę mieszkalną.
W XV wieku Boydowie wyniesieni zostali do godności lordów przez króla Jakuba II, co prawdopodobnie przyczyniło się do rozbudowy zamku około 1460 roku przez Roberta Boyda, pierwszego lorda Kilmarnock. Niedługo później brat Roberta, Alexander Boyd, wyznaczony został na nauczyciela szermierki młodego króla Jakuba III, po czym w 1466 roku obydwoje bracia przejęli nad nim całkowitą opiekę. Parlament szkocki zatwierdził tą sytuację, a co więcej nadał Robertowi najwyższy urząd zarządcy królestwa i dożywotni tytuł szambelana. Będący u szczytu powodzenia lord Boyd ożenił swego najstarszego syna Thomasa z siostrą Jakuba III, księżniczką Marią Stuart i wyniósł go do godności earla Arran. Stało się to jednak przyczyną zazdrości innych możnych królestwa i przyczyną upadku Boydów. Gdy w 1468 roku Robert Boyd przebywał z misją dyplomatyczną w Norwegii, która notabene zakończyła się sukcesem i zwrotem wysp orkadzkich oraz zgodą na ślub szkockiego władcy z księżniczką Małgorzatą duńską, król Jakub III uznał Boyda za winnego zdrady stanu i skonfiskował całe jego mienie. Robert oraz jego syn Thomas zdołali co prawda znaleźć schronienie w Anglii, lecz Alexander Boyd został w 1469 roku ścięty w Edynburgu. Pomimo tego zamek pozostał w rękach rodu (przebywać w nim miała księżniczka Maria) i po śmierci Roberta przejęty został w 1482 roku przez jego wnuka, Jamesa Boyda. Nowy właściciel nie cieszył się nim długo, gdyż dwa lata później został zamordowany przez sir Hugha Montgomerie w ramach porachunków między klanami.
Na początku XVI wieku sytuacja Boydów poprawiła się, zwłaszcza w czasach czwartego lorda Kilmarnock, jednego z czołowych polityków królestwa Szkocji z lat 40-tych XVI stulecia. W okresie tym wciąż trwał konflikt z klanem Montgomerie, zakończony ugodą dopiero w 1563 roku przez piątego lorda Kilmarnock. Boydowie brali wówczas również udział w burzliwych wydarzeniach szkockiej historii drugiej połowy XVI wieku, lecz zamek Dean najwyraźniej szczęśliwie omijały zawieruchy licznych wojen domowych i konfliktów z Anglią.
W 1661 roku kolejny członek rodu, sir William Boyd, wyniesiony został przez króla Karola II do godności earla Kilmarnock. Niewiele wcześniej zamek został przebudowany: powiększono okna auli budynku południowo – wschodniego, a donżon podwyższono o jedną kondygnację zaopatrzoną w szczytowe poddasze. Mniej więcej w takim stanie Dean dotrwało do 1735 roku, kiedy to przypadkowo zaprószony ogień doprowadził całą budowle do ruiny. Z powodu braku funduszy ówczesnych właścicieli pozostawała ona jedynie częściowo zamieszkiwana przez kolejne dwa stulecia, aż do początku XX wieku, kiedy to Thomas Scott-Ellis, ósmy baron Howard de Walden sfinansował odbudowę. W jej trakcie wzniesiono także w latach 30-tych XX wieku całkowicie nową bramę wjazdową.
Architektura
Główną i najstarszą murowaną częścią, ulokowanego na pozbawionym większych cech obronnych terenie zamku, była masywna wieża mieszkalna, wzniesiona na planie prostokąta o wymiarach 16,5 x 11,2 metra i wysokości 20,5 metra (do szczyty krenelażu). Grubość murów była różnorodna i wahała się od 2,4 metra do aż 3 metrów w ścinie wejściowej, wschodniej, przy czym dół wieży do wysokości około 1 metra osadzono na ściętym ukośnie cokole. Tych masywnych ścian na poziomie przyziemia nie osłabiono oknami, ani nawet otworami strzeleckimi, przez co główny ciężar obrony spoczywał na górnej galerii obronnej, ukrytej za przedpiersiem z krenelażem. Przedpiersie było gładkie, na jednej płaszczyźnie z licem murów (nie zostało osadzone na wystających wspornikach), przeprute jedynie rzygaczami odprowadzającymi nadmiar wody deszczowej.
Wewnątrz najniższa kondygnacja wieży była zwyczajowo przykryta sklepieniem kolebkowym, podzielonym na dwie komory o równej wielkości. Do północnej prowadziło wejście z poziomu dziedzińca, przeprute w ścianie północnej i osadzone w portalu z półokrągłym zwieńczeniem. Podobny portal łączył obie komory pośrodku ścianki działowej. Zarówno północna jak i południowa komora najpewniej pełniły funkcje gospodarcze w postaci spiżarni i magazynów. Raczej żadna z nich nie była kuchnią, gdyż kominek w komorze północnej umieszczony został w trakcie późniejszej przebudowy (początkowo gotowanie posiłków przeprowadzano albo w auli albo w osobnym niezachowanym budynku na dziedzińcu). Jedynym pierwotnym wyposażeniem pomieszczeń były dwie nisze ścienne osadzone w ścianie wschodniej komory północnej.
Na pierwsze piętro prowadziły schody dostępne z krótkiego korytarzyka wejściowego w grubości muru przyziemia. Otrzymały one nietypową konstrukcję, zapewne ze względu na zmianę pierwotnych planów budowlanych. Początkowo najpewniej chciano umieścić cylindryczną klatkę schodową łączącą wszystkie kondygnacje łącznie z galerią obronną na szczycie, ale po wybudowaniu zaledwie ośmiu stopni poprowadzono tylko prosty i wąski bieg schodów na pierwsze piętro. Tam osiągało się niedużą komorę w grubości muru wschodniego, oświetlaną dwoma otworami szczelinowymi i połączoną krótkim przejściem z zakrętem z aulą.
Aula (hall) o wymiarach 11,5 x 6,7 metra zajmowała całą przestrzeń wieży na poziomie pierwszego piętra. Była to główna komnata reprezentacyjna w której skupiało się dzienne życie mieszkańców, gdzie urządzano uczty, przyjęcia i ceremonie. Dostęp do niej możliwy był także bezpośrednio z dziedzińca, poprzez portal w ścianie północnej, za pomocą zewnętrznych drewnianych schodów lub drabiny. Krótki korytarz wejściowy oprócz auli łączył się również z cylindryczną klatką schodową prowadzącą w górę oraz z przeciwległą komorą w grubości muru północnego. Ta ostatnia przeznaczona była najpewniej dla strażników którzy pilnowali włazu prowadzącego w dół do ciemnego i dusznego lochu więziennego wydrążonego w grubości muru. Sama aula przykryta była wysokim sklepieniem kolebkowym, znajdującym się aż na około 8 metrach. Pomimo tak dużej wysokości nie dzielił jej strop na często spotykane w wieżach mieszkalnych półpiętra, choć wysoko przeprute okno w ścianie północnej wskazywałoby, iż funkcjonowała tam galeria dla muzyków, połączona z cylindryczną klatką schodową i małą komorą o nieznanym przeznaczeniu w grubości muru wieży (być może składzik na instrumenty). Okno północne otrzymało kamienne boczne siedziska osadzone w niszy, na których mogli odpoczywać minstrele uprzyjemniający uroczystości w położonej niżej auli. Co ciekawe otwór okienny przepruto na tyle wysoko, by stojący tam muzycy nie przesłaniali dopływu światła. Aula ogrzewana była niedużym kominkiem w ścianie południowej i wyposażona w boczne długie ławy od wschodu i zachodu oraz w krótsze siedziska w narożnikach południowych, choć najważniejsze osoby zapewne siedziały przy pańskim stole w pobliżu kominka. Oświetlenie zapewniały, oprócz wspomnianego okna północnego, dwa boczne okna w części południowej auli, oba także z bocznymi siedziskami w niszach oraz kolejne wysoko osadzone okno po stronie południowej.
Drugie piętro wieży zajmowała duża komnata lorda o charakterze prywatnej sypialni. Otwarta była ona na małe, podsklepione oratorium utworzone w grubości muru północnego, oświetlone pojedynczym, małym okienkiem i wyposażone w kamienną piscinę oraz almarium. Komnata ogrzewana była przez dwa kominki (pierwotnym był tylko ten umieszczony pośrodku ściany zachodniej), oświetlana pojedynczym oknem (powiększonym w okresie nowożytnym) i zaopatrzona w nisze ścienne oraz dwie latryny w grubości murów. Jedna z nich, niewielka, osadzona została w ścianie wschodniej, a kolejna w południowo – wschodnim narożniku, przez co otrzymała kształt litery „L”. Oświetlały ją dwa szczelinowe okienka. Komnatę lorda wieńczył drewniany strop, który oddzielał ją od najwyższego pomieszczenia na poziomie poddasza (w XVI lub XVII wieku podwyższonego), przeznaczonego zapewne dla służby i straży zamkowej.
W drugiej połowie XV wieku wieża otoczona została kamiennym murem obronnym, który zapewne zastąpił starsze obwarowania drewniano – ziemne. Zamknął on dziedziniec na planie nieregularnego trapezu na którym musiały znajdować się zabudowania pomocnicze, gospodarcze np. stajnie, domy służby, spichrze, browar, przystawione najpewniej do wewnętrznych elewacji muru. Spośród nowych zabudowań wyróżniał się budynek południowo – wschodni, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta o wymiarach 24,5 x 7,4 metra, składającego się z dwóch pięter przechodzących na wschodzie w część wieżową. Na poziomie przyziemia utworzono w nim cztery sklepione komory z których skrajna zachodnia była kuchnią zaopatrzoną w okazały kominek i piec. Pozostałe pomieszczenia pełniły funkcje spiżarni i piwnic. Nie licząc dwóch środkowych nie były ze sobą połączone, a dostępne jedynie portalami od strony dziedzińca. Pierwsze piętro zajmowała nowa aula (hall), po stronie wschodniej sąsiadująca z prywatną komnatą mieszkalną. Aulę oświetlały cztery okna (powiększone w okresie nowożytnym), trzy skierowane na przedpole zamku i jedno na dziedziniec. W narożniku w grubości muru umieszczono obszerną latrynę, zaś od strony dziedzińca przejście do zewnętrznej klatki schodowej (w XVII wieku zastąpionej wąskim budynkiem z nową klatką schodową).
Wschodnią część wieżową zajmowała kolejna izba, przeznaczona dla zamkowej straży. Ogrzewał ją kominek, miała dostęp do wykusza latrynowego oraz do cylindrycznej klatki schodowej wiodącej na najwyższą kondygnację wieży (także z latryną i kominkiem) oraz na górną galerię obronną. Ta ostatnia chroniona była wydatnym przedpiersiem z krenelażem osadzonym na wystających wspornikach tworzących machikuły. Warto zauważyć, iż najwyższa kondygnacja wieży podobnie jak przyziemie została przykryta sklepieniem kolebkowym, mającym na celu udźwignięcie dwuspadowego kamiennego dachu.
Stan obecny
Zamek należy dziś do miejscowego samorządu, dzięki czemu udostępniony jest bezpłatnie dla zwiedzających: codziennie w okresie letnim, czyli od kwietnia do września oraz od środy do niedzieli w okresie zimowym. Wewnątrz obejrzeć można kolekcje zebrane przez ostatnich właścicieli Dean: między innymi militaria, arrasy i dawne instrumenty muzyczne. Najcenniejsze pozostają jednak same zabudowania w postaci dobrze utrzymanej XIV-wiecznej wieży mieszkalnej, XV-wiecznego budynku auli z wieżą narożną oraz fragmentem muru obronnego po stronie wschodniej i północno – wschodniej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume III, south-west Scotland, Edinburgh-London 1965.