Historia
Kościół św. Mikołaja w Dalkeith, początkowo o formie zapewne zbliżonej do niedużej kaplicy, zbudowany został około połowy XIV wieku. W 1406 roku tą skromną budowlę postanowił powiększyć sir James Douglas, pierwszy lord Dalkeith, który ufundował także przy kościele kolegiatę z sześcioma kapelanami z których jeden pełnił także funkcję prepozyta. Prace budowlane miały się zakończyć już w 1420 roku. W 1467 roku kościół stał się świątynią parafialną, zaś w 1477 roku James Douglas, pierwszy earl Morton i lord Dalkeith rozszerzył jego uposażenie dając w prebendę kościoły farne z Newlands i Kilbuchs z diecezji Glasgow oraz Mordington w Berwickshire.
W okresie reformacji kościół św. Mikołaja nie został co prawda zniszczony jak wiele innych budowli sakralnych, lecz z powodu zmienionych wymagań nowego kultu, jego prezbiterium zostało porzucone pod koniec XVI wieku, a pozostała część kościoła przebudowana. W ciągu kolejnych lat z powodu zaniedbań dach nad prezbiterium zawalił się, co z kolei doprowadziło później do zniszczenia sklepienia.
W 1650 roku budowla została spustoszona przez angielskie oddziały Olivera Cromwella, które w trakcie okupacji miasta spaliły drewniane wyposażenie kościoła i urządziły w nim stajnie. W zakrystii urządzono wówczas więzienie, w którym przetrzymywano między innymi oskarżonych o czary. Renowację i odbudowę przeprowadzono w 1660 roku. W jej trakcie miejskim cechom kupieckim pozwolono na wstawienie do wnętrza własnych galerii. Usunięto je dopiero w połowie XIX wieku, gdy zarządzona została gruntowna renowacja kościoła. Częściowo zaprzepaścił ją pożar świątyni jaki wybuchł w 1885 roku, po którym do 1888 roku znów trzeba było prowadzić prace remontowe.
Architektura
Kościół zbudowany został na planie krzyża łacińskiego jako budowla trójnawowa o formie pseudobazyliki. Otrzymał krótki korpus nawowy na rzucie kwadratu z częściowo wtopioną w niego od zachodu wieżą na wysokości nawy głównej oraz z płytkim transeptem lekko wystającym na wschodzie poza linię ścian naw bocznych. Prezbiterium kościoła było mocno wydłużone, trójprzęsłowe, zamknięte na wschodzie trójboczną apsydą. Dodatkowo przy nawie południowej umieszczono kruchtę, a po północnej stornie prezbiterium wzniesiona została kwadratowa w planie, dwukondygnacyjna zakrystia. Poza nią całość kościoła opięta została uskokowymi przyporami.
Oświetlenie kościoła zapewniały duże, ostrołucznie zamknięte okna, prawdopodobnie w większości wypełnione trójdzielnymi maswerkami, przeprute pomiędzy przyporami i na najwyższej kondygnacji wieży, tam gdzie umieszczone zostały dzwony. Własnego oświetlenia pozbawiona była jedynie nawa główna, doświetlana od południa i północy z węższych naw bocznych. Wewnątrz była ona od nich prawie dwukrotnie szersza. Otwierała się na nie ostrołucznymi arkadami osadzonymi na ośmiobocznych filarach, a także łączyła arkadą z pomieszczeniem pod wieżą. Nawy boczne przykryte zostały stropami, nawa główna prawdopodobnie posiadała otwartą więźbę dachową, zwieńczona sklepieniem krzyżowo – żebrowym została natomiast kruchta.
Prezbiterium pierwotnie przykryte było popularnym w późnośredniowiecznej Szkocji ostrołucznym sklepieniem kolebkowym, podtrzymującym kamienny dach. Kolebka zaopatrzona została w dekoracyjne żebra (najpewniej nie miały one funkcji konstrukcyjnych), opadające na umocowane tuż nad oknami konsole. Od strony zewnętrznej pomiędzy masywnymi przyporami, wysoko nad oknami poprowadzono gzyms podokapowy, dekorowany motywami roślinnymi. Same przypory prezbiterium były wyższe niż w korpusie i transepcie, zakończone u góry sterczynami i kwiatonami, a także zaopatrzone w rzygacze o formie gargulców odprowadzających nadmiar wody deszczowej. Każda z przypór posiadała także niszę z baldachimem, pierwotnie niosącą rzeźbioną figurę. Prezbiterium posiadało własny portal wejściowy, umieszczony po stronie południowej. Został on zamknięty półkoliście i zwieńczony łukiem w ośli grzbiet.
Stan obecny
Obecnie kościół składa się z odnowionych i przebudowanych w czasach nowożytnych korpusu nawowego, wieży i transeptu (przelicowane elewacje, wymienione detale architektoniczne), oraz będącego w stanie niezadaszonej ruiny prezbiterium, które jednak jako jedyne uniknęło XVII-XIX wiecznej modernizacji. W jego pozbawionym sklepienia wnętrzu wciąż znajdują się gotyckie nagrobki zmarłego w 1498 roku Jamesa, pierwszego earla Morton oraz jego żony Joanny, córki Jakuba I. W zachodniej części kościoła w oryginalnym stanie przetrwało sklepienie kruchty oraz wsporniki podtrzymujące strop naw bocznych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Tenth report with inventory of monuments and constructions in the counties of Midlothian and West Lothian, Edinburgh 1929.