Historia
Początki i historia zamku związane były z rodem Ramsey, pochodzącym od Simona z Ramsey, angielskiego rycerza o normandzkich korzeniach, który osiedlił się w Szkocji około połowy XII wieku na ziemiach otrzymanych od Dawida I. W 1296 i 1304 roku potomek Simona z Ramsey, William de Ramsey zaprzysiągł lojalność angielskiemu królowi Edwardowi I ze swoich dóbr „Dalwolzie”, lecz już jego syn, sir Alexander czynnie zaangażował się po szkockiej stronie w trakcie wojen o niepodległość.
W 1400 roku kolejny Alexander de Ramsey wytrzymał prawie półroczne oblężenie na zamku Dalhousie, prowadzone przez angielskie oddziały króla Henryka IV. Zginął jednak już dwa lata później w trakcie bitwy pod Homildon Hill, podobnie jak jego imiennik, który padł w bitwie pod Flodden w 1513 roku. W 1567 roku George Ramsey otrzymał potwierdzenie prawa do baronii Dalhousie, łącznie z zamkiem, jego obwarowaniami, zabudowaniami, lasami, sadami itp. Ród wspierał królową Marię w bitwie pod Langside w 1568 roku, ale nie przypłacił tego utratą majątku po klęsce.
Na początku XVII wieku przeprowadzono pierwszą poważną nowożytną przebudowę zamku w trakcie której dostawiono przybudówkę wejściową do donżonu. Kolejne modernizacje miały miejsce po 1633 roku, kiedy to Karol I uczynił ówczesnego właściciela zamku Williama, pierwszym earlem Dalhousie. Gruntowne i radykalne zmiany w wyglądzie zamku przeprowadzono w latach 20-tych XIX wieku, w wyniku czego otrzymał on obecny, neogotycki wygląd. Ramseyowie byli jego właścicielami aż do 1977 roku, co czyniło Dalhousie jednym z najdłużej zamieszkiwanych zamków w Szkocji przez pojedynczy klan.
Architektura
Dalhousie zbudowano na cyplu wzniesienia nad zachodnim brzegiem rzeki Esk. Teren ten od rzeki stopniowo opadał, ale po stronie południowej zamku i w nieco większym oddaleniu po stronie wschodniej, zakończony był mocnymi skarpami, górującymi nad płaskimi nadrzecznymi łąkami. Zamek składał się z donżonu na planie litery L, otoczonego obwodem muru o nieco nieregularnym, pięciobocznym planie i grubości 2,4 metra, z wybrzuszeniem po stronie południowo – wschodniej. Kurtyny zwieńczone były przedpiersiem osadzonym na wystających z lica wspornikach, zapewne kryjącym chodnik straży, poniżej którego elewacje poprzebijano szczelinowymi, rozglifionymi do wnętrza otworami strzeleckimi. Mur zamykał obszar o wymiarach około 36,6 x 33,5 metra, poprzedzony był także przekopem, odcinającym zamek od reszty terenu na najbardziej zagrożonej stronie (wszędzie poza kierunkiem południowym).
Główną bramę wjazdową umieszczono w północnej części kurtyny zachodniej w czworobocznym budynku bramnym, lekko jedynie wystającym przed lico muru obwodowego. Jego cechą charakterystyczną była wysoka i wąska wnęka mieszcząca dwa podłużne otwory wejściowe, wykorzystywana przez umieszczony na piętrze mechanizm do podnoszenia zwodzonego mostu. Powyżej budynek bramny zwieńczono machikułami oraz dwoma cylindrycznymi bartyzanami umieszczonymi w narożnikach. Druga brama znajdowała się w kurtynie wschodniej, skierowanej w stronę rzeki. Poprzedzona była niższym od głównego muru przedbramiem, flankowanym w narożnikach cylindrycznymi, drobnymi basztkami. Wysoka arkada nad wnęką portalu bramnego oraz posiadanie górnego piętra wskazywałoby, iż przedbramie wyposażone było w bronę lub most zwodzony.
Po stronie północno – zachodniej główna brama flankowana była przez masywną cylindryczną wieżę o średnicy 9,7 metra, pochodzącą z połowy XV wieku. Zabezpieczała ona wjazd na zamek i stała w miejscu w którym warunki naturalne najmniej chroniły całe założenie. Była również ważna z tego powodu, iż na poziomie najniższej, sklepionej kolebkowo kondygnacji mieściła studnię. Dojście do niej zapewniały umieszczone w grubości muru schody, dostosowane kształtem do zaokrąglonej formy wieży. Druga, czworoboczna wieża (lub budynek) wypełniała południowo – wschodni narożnik zamku. Częściowo była wciśnięta w obszar międzymurza, o czym świadczyło nietypowo przebite pod skosem okno wschodniej komory najniższej kondygnacji donżonu. Wieża miała co najmniej dwie kondygnacje, z dolną nieoświetloną, przykrytą kolebką, o wymiarach 3,8 x 6 metrów. Dostępna była przejściem północno – wschodnim w grubości muru kurtyny. Jej cechą charakterystyczną był fakt, iż stanowiła najniżej położoną przestrzeń zamku, z racji usytuowania na terenie stoku opadającego ku rzece.
Główną budowlą zamku był donżon, budynek na planie litery L, składający się z dużego bloku o wymiarach 18,9 x 11,3 metra oraz mniejszego skrzydła po stronie północno – wschodniej, posiadającego wymiary 8,8 x 6 metrów. Wejście do niego umieszczono zwyczajowo w kącie utworzonym przez oba skrzydła, mianowicie zaraz naprzeciwko bramy wjazdowej do zamku, po stronie wychodzącej na nieduży majdan (w północnej ścianie głównego bloku wieży). Ostrołukowy portal znajdował się na poziomie gruntu i prowadził do trzech sklepionych kolebkowo komór w przyziemiu głównego bloku donżonu. Z nich środkowa była nieco mniejsza (5,9 x 3 metry) od skrajnych i mogła pełnić rolę sieni wejściowej. Z komory wschodniej (5,9 x 4,4 metra) osiągalna była cylindryczna klatka schodowa, wiodąca na górne kondygnacje i wieńczący donżon ganek obronny, prawdopodobnie pierwotnie chroniony krenelażem.
Mniejsze skrzydło donżonu na poziomie przyziemia mieściło ciasną i ciemną, komorę (3,3 x 3,2 metra), najpewniej pełniącą rolę lochu więziennego, gdyż wejście do niej możliwe było jedynie z poziomu górnego piętra, gdzie usytuowana mogła być izba straży. Z niej schody w grubości muru zachodniego prowadziły w dół do niskich, mających niewiele ponad 1 metr wysokości, a także bardzo wąskich (0,6 metra) drzwi zamykanych na rygiel. Po ich przeciwnej stronie znajdowała się podsklepiona izba wyposażona tylko w latrynę i otwór wentylacyjny. Z niej właśnie, poprzez właz w drewnianej podłodze opuszczano więźniów do głębokiego na 3 metry lochu.
W głównym bloku donżonu na poziomie pierwszego piętra mieściła się aula (hall), czyli główna komnata reprezentacyjna o wymiarach 6,4 x 15,2 metry, w której zwyczajowo koncentrowało się dzienne życie mieszkańców zamku, gdzie urządzano także najważniejsze uroczystości, spotkania, sądy itp. Drugie piętro donżonu, zarówno w bocznym skrzydle jak i głównym bloku wieży, zapewne mieściło prywatne komnaty mieszkalne.
Stan obecny
Dalhousie został znacznie przebudowany w czasach nowożytnych, na skutek czego jego dziedziniec zastawiony został nowymi zabudowaniami, elewacje donżonu i jego wnętrza zmodernizowano, a cylindryczną wieżę w dużej części wyburzono i postawiono od nowa w stylistyce neogotyckiej. Gruntownych zmian w największym stopniu uniknął budynek bramny z wciąż widoczną niszą na most zwodzony, machikułami i dwoma bartyzanami. Obecnie rezydencja znajduje się w rękach prywatnych i służy za luksusowy hotel.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Tenth report with inventory of monuments and constructions in the counties of Midlothian and West Lothian, Edinburgh 1929.