Historia
Opactwo w Culross ufundowane zostało w 1217 roku przez Malcolma, earla Fife na miejscu wcześniejszej wspólnoty monastycznej, wiązanej według tradycji ze świętym Mungo i św. Serfem (Servanusem), działającymi w początkowym okresie chrystianizacji Szkocji w VI i VII wieku. Do nowego konwentu earl sprowadził mnichów z cysterskiego opactwa Kinloss, którego przeor o imieniu Hugh został pierwszym opatem w Culross. Po przybyciu bracia osiedli zapewne w tymczasowych zabudowaniach, a całą uwagę skupiono na budowie kościoła, którego najstarsze fragmenty (nawa, transept) powstały jeszcze w pierwszej połowie XIII wieku. Do budowy zabudowań klauzury oraz wschodniej części kościoła przystąpiono w drugiej połowie tamtego stulecia oraz pracowano w XIV stuleciu.
Niewiele wiadomo o historii opactwa przez większość okresu średniowiecza. Duże zmiany nastąpiły dopiero pod koniec XV wieku, kiedy to przebudowany został kościół klasztorny, powiększony o nietypowo usytuowaną wieżę. Jej budowa mogła mieć związek z upadkiem instytucji konwersów, czyli braci świeckich, którzy pracowali na przyklasztornych folwarkach (grangiach) i nie uczestniczyli w pełnym wymiarze w życiu duchowym mnichów, a przez to nie korzystali ze wschodniej części kościoła. Odgrodzona wieżą zachodnia część kościoła prawdopodobnie porzucona została po 1500 roku. Na terenie klauzury w kolejnych latach żyło jeszcze oprócz opata od 13 do 16 mnichów.
W 1560 roku miał miejsce drugi cios dla cysterskiego konwentu związany z wprowadzeniem w Szkocji reformacji i sekularyzacją klasztorów. Zakazano ich funkcjonowania, choć pozostałym w Culross, nielicznym mnichom pozwolono mieszkać aż do śmierci. Wkrótce potem dawny kościół opacki, a w zasadzie jego wschodnia część, przeznaczony został na świątynię parafialną, co uratowało go od popadnięcia w ruinę lub rozebrania. W 1642 roku jego północny transept przekształcony został w kaplicę grobową lairda Carnock, natomiast w 1823 roku opactwo poddano renowacji, w trakcie której niestety przepadło wiele oryginalnych elementów architektonicznych. Kolejne remonty, które doprowadziły zabytek mniej więcej do dzisiejszego stanu, miały miejsce w 1905 roku.
Architektura
Kościół klasztorny w Culross otrzymał kompletny kształt tzw. typu bernardyńskiego to znaczy składał się z prostokątnego korpusu nawowego, także czworobocznego ale krótkiego prezbiterium, oraz transeptu do którego od wschodu dostawiono po dwie czworoboczne kaplice, zarówno w części północnej jak i południowej. Korpus kościoła składał się z podłużnej pojedynczej nawy, którą w XV wieku przedzielono wtapiając przed chórem czworoboczną wieżę. U jej podstawy umieszczono dwa lektoria, przegrody oddzielające zachodnią część kościoła dostępną dla świeckich i konwersów oraz część wschodnią z transeptem, chórem i prezbiterium w której przebywać mogli jedynie zakonnicy. Prawdopodobnie w chwili budowy wieży lub niewiele później zachodnia część kościoła została porzucona.
Przy północno – zachodnim narożniku wieży usytuowano wybrzuszenie mieszczące klatkę schodową łączącą poszczególne kondygnacje. Spośród nich pierwsze piętro zwieńczono sklepieniem krzyżowym, drugie zaś przepruto z każdej strony dużymi oknami, by umożliwić lepsze rozchodzenie się dźwięku dzwonów, natomiast najwyższą kondygnację przebito okrągłymi okulusami. Nie ma pewności jak wyglądało pierwotne zwieńczenie wieży, mogło być jednak ono podobne do przedstawionego na XVII i XVIII-wiecznych rycinach, gdzie przykrywał ją dwuspadowy dach bez ozdobnego krenelażu ale z wystającym lekko przedpiersiem. Na rycinach tych widoczne są jeszcze niezachowane okna korpusu nawowego w postaci rzędu wąskich, ostrołukowych okien przeprutych przez ścianę południową.
Trójskrzydłowe zabudowania klauzury tradycyjnie usytuowano po południowej stronie kościoła, gdzie wraz z krużgankami otoczyły czworoboczny wirydarz o wymiarach 29,2 x 30,5 metrów. Z powodu ukształtowania terenu skrzydło zachodnie oraz część wirydarza położone były o około 3 metry niżej niż świątynia klasztorna, a skrzydło południowe, gdzie teren najmocniej opadał, nawet około 6 metrów niżej. Umożliwiło to utworzenie zwieńczonych ostrołukową kolebką pomieszczeń piwnicznych w części południowo – zachodniej, przeznaczonych na cellarium (klasztorne spiżarnie i magazyny). W przyziemiu południowej części skrzydła zachodniego podłużne pomieszczenie przeznaczono na refektarz konwersów, północne natomiast pełniło zapewne rolę fraterni konwersów lub pomieszczenia gospodarczego. Refektarz przykryty został sklepieniem krzyżowo – żebrowym z przęsłami rozdzielonymi gurtami, przy czym zarówno żebra jak i gurty osadzono na nadwieszanych w połowie wysokości ścian wspornikach. Obie izby rozdzielała sień przejściowa łącząca krużganek z zewnętrznym dziedzińcem po stronie zachodniej opactwa. Górne piętro skrzydła zachodniego, dostępne z refektarza za pomocą schodów umieszczonych w grubości muru, mieściło dormitorium konwersów.
Skrzydło południowe również było podpiwniczone. Na poziomie wirydarza mieściło ono prawdopodobnie refektarz, wypełniający dużą prostokątną salą większość przestrzeni skrzydła. Co ciekawe refektarz nie był usytuowany dłuższymi bokami poprzecznie do osi skrzydła południowego, jak to najczęściej bywało w opactwach cysterskich (być może odmienny układ zastosowano z powodu różnicy wysokości terenu), lecz usytuowano go równolegle do krużganka. W takim układzie jedynie w części wschodniej skrzydła znalazło się miejsce na nieduże pomieszczenie z wejściem od strony krużganków oraz schody prowadzące na górną kondygnację.
Skrzydło wschodnie posiadało układ dość typowy dla konwentów cysterskich. W jego części północnej znajdowała się nieduża zakrystia, a zaraz za nią kapitularz, czyli miejsce codziennych zgromadzeń mnichów, gdzie pod przewodnictwem opata, siadając na kamiennych ławach ułożonych wzdłuż ścian, omawiano najważniejsze dla klasztoru sprawy. Kapitularz otwarty był w stronę krużganków ostrołukowym, bogato profilowanym portalem z bocznymi kolumienkami. Flankowały go dwa przeźrocza o podobnej formie, które umożliwiały przysłuchiwanie się obradom przez konwersów i nowicjuszy. Dalej na południe mieściła się sala ze sklepieniem podpartym przez cztery kolumny i dwie półkolumny ustawione w jednym rzędzie. Prawdopodobnie była to fraternia mnichów, czyli miejsce do prowadzenia dziennych prac ręcznych, najczęściej związanych z prowadzeniem skryptoriów. Górne piętro prawie w całości wypełniała duża sala dormitorium braci, początkowo zapewne jednoprzestrzenna, od XIV wieku być może poprzedzielana na mniejsze cele sypialne drewnianymi przepierzeniami. W jej południowej części znajdowało się przejście do latryn, usytuowanych zaraz powyżej kanału odprowadzającego nieczystości. Przeciwną stronę dormitorium połączono z kościołem, by umożliwić zakonnikom szybką możliwość przejścia na nocne i poranne modły.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowała się wschodnia część dawnego kościoła opackiego z XV-wieczną wieżą i całym fragmentem na wschód od niej: transeptem, chórem mnichów, kaplicami i prezbiterium z przełomu XIII i XIV wieku. Widoczne są również znaczące ruiny zachodniego skrzydła klauzury oraz mniejsze relikty skrzydeł południowego i wschodniego. Kompleks klasztorny znajduje się obecnie pod opieką Historic Scotland i udostępniony jest dla zwiedzających, natomiast kościół wciąż pełni funkcje liturgiczne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.