Historia
Wieża mieszkalna Culcreuch zbudowana została prawdopodobnie na przełomie XV i XVI wieku, z fundacji członków rodu Galbraith, posiadających miejscowe ziemie już od końca XIII stulecia. Tak długi okres posiadania dóbr Culcreuch skłaniałby do przypuszczeń, iż klan Galbraith miał już wcześniej jakąś siedzibę mieszkalno – obronną, zastąpioną pod koniec XV wieku przez murowaną wieżę. Być może do jej budowy przyczynił się odnotowany w źródłach pisanych w 1472 roku Andrew Galbraith, wspomniany jako laird Culcreuch, lub jego bezpośredni potomek.
W 1489 roku Thomas Galbraith z Culcreuch został pokonany pod Talla Moss, w trakcie wspierania buntu lorda Lyle i earla Lennoxa, w wyniku czego został pozbawiony majątku i powieszony. W następnym roku jego brat James zdołał odzyskać Culcreuch w ramach ogólnej amnestii. Kolejnym przedstawicielem rodu, który miał problemy z prawem był niejaki Robert Galbraith z Culcreuch, pod koniec XVI wieku prześladujący grabieżami i podpaleniami swych sąsiadów, MacAulayów i Colquhounów. Uwięziony na edynburskim zamku oraz zadłużony, Robert został zmuszony w latach 20-tych XVII wieku do sprzedaży swych szkockich dóbr szwagrowi, Alexandrowi Setonowi z Gargunnock, po czym wyemigrował do Irlandii.
W 1632 roku Alexander Seton z Gargunnock odsprzedał wieżę Culcreuch Robertowi Napierowi, drugiemu synowi słynnego matematyka Johna Napiera z Merchiston. W 1654 roku Culcreuch zostało zajęte przez angielskie wojska sir Olviera Cromwella, lecz wieża uniknęła wówczas większych zniszczeń. Rodzina Napier utrzymała prawo własności, co pozwoliło im pod koniec XVII wieku lub na początku XVIII wieku dostawić do wieży nowożytny budynek o wygodniejszym standardzie życia. Niestety wiązało się to również z częściową przebudową średniowiecznej budowli. Po 1761 roku Culcreuch zakupił Robert Spiers z Elderslie, którego potomkowie dzierżyli go do końca XIX stulecia. Także w kolejnych latach wieża pozostawała w rękach prywatnych właścicieli.
Architektura
Culcreuch usytuowano na lekko opadającym ku południowi i południowemu – zachodowi terenie, obniżającemu się w stronę Endrick Water. Po stronie północno – wschodniej natomiast stoki zaczynały się wznosić ku wzgórzom Fintry. Wieża zbudowana została na planie czworoboku o wymiarach 12,5 na 8,7 metra, przy wysokości dochodzącej do 13 metrów na poziomie zwieńczenia przedpiersia. Jej mury otrzymały znaczną grubość około 2,7 metra na poziomie przyziemia w północnej części budowli, w pozostałych zaś były nieco cieńsze, około 1,6 metra. To północne pogrubienie murów wynikało z osadzenia w północnej części ściany wschodniej otworu wejściowego wraz z sąsiednią wnęką dla strażnika. Wieżę zwieńczono typowym dla Szkocji murowanym poddaszem, otoczonym dookolną, otwartą galerią obronną. Chodnik obrońców ukryty był za przedpiersiem z krenelażem, osadzonym na dwóch rzędach wsporników układanych w szachownicę i przeprutym licznymi rzygaczami do odprowadzania nadmiaru wody deszczowej. Założono go około 1 metr wyżej niż podłogę poddasza.
Portal wejściowy prowadził do utworzonego w grubości muru krótkiego korytarza, zamykanego drzwiami zewnętrznymi oraz wewnętrznymi. Połączony był on z jedną z dwóch komór przyziemia, z wnęką przeznaczoną dla odźwiernego lub strażnika po prawej stronie oraz poprzez odnogę po lewej stronie z funkcjonującą niegdyś w narożniku klatką schodową. Ta ostatnia prawdopodobnie pierwotnie łączyła wszystkie trzy główne kondygnacje. W korytarzu umieszczono także ścienną półkę, przeznaczoną zapewne do stawiania świecy lub oliwnej lampy.
Najniższa kondygnacja wieży mieściła dwie sklepione kolebkowo komory: większą południową i nieco mniejszą (z powodu korytarza wejściowego) północną. Komora południowa oświetlona była trzema rozglifionymi do wnętrza otworami szczelinowymi, umieszczonymi odpowiednio w ścianie południowej, wschodniej i zachodniej, północna natomiast jednym otworem po stronie zachodniej i jednym wschodnim. Ten ostatni wyróżniał się dużą wnękę okienną, utworzoną ze względu na przedsionek po stronie północnej i ściankę działową na południu. Oba pomieszczenia przyziemia pełniły zapewne funkcje chłodnych i ciemnych spiżarni lub magazynów.
Całe pierwsze piętro wieży tradycyjnie zajmowało pomieszczenie auli (hall) o wymiarach 8,8 x 5,8 metra, czyli główna komnata dzienna o charakterze reprezentacyjnym. Była ona dobrze oświetlona pięcioma lub sześcioma oknami oraz ogrzewana kominkiem osadzonym w ścianie południowej. Być może na poziom piętra prowadziły pierwotnie także osobne drzwi, dostępne za pomocą zewnętrznych, drewnianych schodów. Z pozostałych elementów wyposażenia i detalu architektonicznego funkcjonowały dwie wnęki ścienne w murze zachodnim, z których południową ozdobiono łukiem w ośli grzbiet. Z powodu nowożytnych przekształceń nie wiadomo czy funkcjonowały tam jakieś latryny np. w postaci nadwieszanych wykuszy.
Drugie piętro wieży przypuszczalnie zajmowane było przez dwie komnaty mieszkalne o prywatnym charakterze, rozdzielone lekką ścianką działową. Komnata północna była nieco mniejsza, co wynikało z umieszczenia po stronie wschodniej korytarza, dzięki któremu oba pomieszczenia miały niezależne wejścia, choć nie ma pewności czy układ taki zastosowano już w średniowieczu. Obydwie komnaty zaopatrzone były w kominki, większe pomieszczenie południowe miało natomiast dostęp do latryny osadzonej w grubości muru wschodniego. Bardzo podobny układ uzyskało poddasze wieży, różniące się jedynie rozstawieniem okien (izba północna pozbawiona była naturalnego oświetlenia).
Stan obecny
Wieża zachowała się do dnia dzisiejszego w formie zniekształconej nowożytnymi przekształceniami, z których od strony zewnętrznej najbardziej rzucają się w oczy duże prostokątne okna z XVIII stulecia, zrekonstruowany krenelaż i szczyty poddasza oraz częściowe przysłonięcie dwóch elewacji XVIII-wiecznym budynkiem. Zmiany dotknęły także wnętrza w których całkowicie zmieniono komunikację pionową, przepruto nowe przejścia i wymieniono część elementów wyposażenia (np. kominki). Wieża znajduje się obecnie w rękach prywatnych funkcjonując jako hotel, restauracja i miejsce imprez okolicznościowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 5, Edinburgh 1892.
Salter M., The castles of the heartland of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Stirlingshire, An Inventory of the Ancient Monuments, volume 1, Edinburgh 1963.