Historia
Dokładna data ufundowania i rozpoczęcia budowy opactwa Crossraguel nie jest znana. Na początku XIII wieku Duncan, earl Carrick przekazał miejscowe ziemie i dobra klasztorowi Paisley, powierzając mnichom ufundowanie nowego konwentu, jednak z obawy przed utratą wpływów i dochodów, wznieśli oni wówczas jedynie niewielką kaplicę. Duncan popadł z tego powodu w spór z opatem Paisley, zakończony dopiero w 1244 roku przez biskupa Glasgow, który nakazał klasztorowi Paisley utworzenie w Crossraguel filii swego konwentu. Pierwsze prace organizacyjne i budowlane musiały ruszyć dopiero po tym wydarzeniu, natomiast nowe opactwo funkcjonowało już w 1265 roku, kiedy to mnisi z Crossraguel wysłali suplikę do Rzymu. Pierwsza wzmianka o miejscowym opacie pojawiła się w źródłach pisanych dopiero w 1286 roku.
Crossraguel było konwentem kluniackim, czyli klasztorem który wprowadzał w życie reformy zapoczątkowane w klasztorze w Cluny we Francji na przełomie X i XI wieku. Dotyczyły one powrócenia do reguły św. Benedykta, czyli przestrzegania ubóstwa, zachowania celibatu, wypełniania czasu modlitwą, nauką i pracą. Głoszono także hasło Pax et Treuga Dei, czyli pokój i rozejm boży, które wzywało do zaprzestania wojen w czasie wielkiego postu, adwentu oraz od środy wieczorem do poniedziałku rano. Dochody opactwa wiązały się z otrzymanymi od earla Carrick ziemiami, co obejmowało między innymi prawa do rybołówstwa w miejscowych akwenach i rzekach, przywilej do pozyskiwania węgla, oraz wpływy z podległych kościołów w Dailly, Kirkoswald, Straiton, Girvan i Ballantrae. Nazwa natomiast Crossraguel wywodziła się od celtyckiego krzyża Riaglaila (Cross of Riaghail), usytuowanego na miejscu późniejszego opactwa.
Klasztor został spustoszony w trakcie szkockiej pierwszej wojny o niepodległość, toczonej z Anglikami od końca XIII wieku i w pierwszej połowie XIV stulecia. Po zakończeniu działań wojennych król Robert I Bruce potwierdził dawne donacje i przywileje klasztoru przekazane przez earla Duncana i jego następcę earla Nigela. Przystąpiono również do odbudowy w trakcie której wzniesiono dużą część murów nowego kościoła klasztornego, skrzydło południowe i wschodnie klauzury oraz dom opata. W latach 1329-1330 odnotowano w królewskich rachunkach wydatki wspomagające prace budowlane w Crossraguel.
W 1404 roku w czasach Roberta III opactwo zostało objęte wielkim przywilejem królewskim, a przełożeni klasztoru stali się jednymi z najważniejszych osób w Ayrshire, wykorzystywanymi często w misjach dyplomatycznych dworu. Zwiększenie zamożności i wpływów konwentu zapewne wpłynęło na podjęcie kolejnych prac budowlanych, kontynuowanych zwłaszcza w czasach opata Colina urzędującego w latach 1460-1491. Według tradycji z jego inicjatywy zbudowano nowe prezbiterium kościoła, o skromnej formie, ale wyrafinowanych detalach architektonicznych. Przebudowano wówczas także zakrystię oraz kapitularz. Kolejne prace budowlane miały miejsce w XVI wieku. Około 1530 roku, w czasach ostatniego regularnego opata, Williama Kennedy, powstała wieża mieszkalna, przekształcono wjazd na teren klasztoru wznosząc wieżę bramną, zbudowano nowy budynek kuchni, a kościół przegrodzono ścianą, oddzielającą nawę przeznaczoną dla wiernych od dostępnego tylko dla mnichów prezbiterium. Budowa wieży mieszkalnej na terenie klasztoru była dość nietypowa i zapewne wiązała się z koniecznością pomieszczenia earla Cassillis, który jako nieletni znajdował się przez jedenaście lat pod opieką wuja Williama Kennedy. Jeszcze w połowie XVI wieku Crossraguel uchodziło za tak bezpieczne i warowne miejsce, iż arcybiskup Glasgow przechowywał w nim cenne szaty liturgiczne, złoto, kielichy, srebra i cenne księgi.
W 1560 roku życie monastyczne w Szkocji zakończyło się z powodu nadejścia reformacji. Rok później część zabudowań Crossraguel została uszkodzona przez protestantów, a większość braci porzuciła życie zakonne lub uciekła. Paru mnichom którzy zdecydowali się pozostać pozwolono żyć i mieszkać w Crossraguel pod opieką earlów Cassillis, aż do schyłku XVI wieku. Mniej szczęścia miał w 1570 roku komendatoryjny opat Allan Stewart, torturowany na zamku Dunure przez Gilberta Kennedy, czwartego earla Cassilis, chcącego przejąć jego dobra. Stewarta uratował po dwóch dniach laird Bargany, który przejął zbrojnie zamek i oswobodził więźnia. Earl co prawda ostatecznie zajął dobra okaleczonego opata, lecz wydzielił mu fundusze, aby zapewnić środki do końca życia. Nigdy nie poniósł też konsekwencji prawnych za te działania. Parędziesiąt lat później, w 1617 roku kompleks klasztorny został przejęty przez biskupstwo Dunblane, a część z jego zabudowań rozebrano w celu pozyskania materiałów budowlanych.
Architektura
Pod koniec średniowiecza opactwo zajmowało znaczny, otoczony murem obszar, zabudowany kościołem klasztornym, na południe od którego usytuowano wirydarz otoczony krużgankami i budynkami klauzury. Po wschodniej stronie znajdowały się kolejny dziedziniec z zabudowaniami mieszkalnymi opata i jego wieżą mieszkalno – obronną, natomiast południową część opactwa stanowił rozległy, podłużny dziedziniec gospodarczy z bramą po stronie północno – zachodniej.
Kościół opacki był dość prostą budowlą składającą się z pojedynczej nawy i wydłużonego prezbiterium o tej samej szerokości, łącznie mającego około 50 metrów długości. W XIII wieku do jego północnej i południowej ściany dostawiony został czworoboczny transept, prawdopodobnie usunięty w trakcie wielkiej przebudowy prezbiterium z drugiej połowy XV wieku. Nowy chór był budowlą pięcioprzęsłową, jednonawową, zakończoną na wschodzie wieloboczną apsydą, elementem rzadkim w Anglii, lecz popularnym w Europie kontynentalnej (bezpośrednią inspiracją do budowy zamknięcia prezbiterium mógł być kościół kolegiacki św. Salwatora w St Andrews, ufundowany przez biskupa Kennedy między 1450 a 1460 rokiem). Prezbiterium kościoła Crossraguel charakteryzowało się dużymi ostrołukowymi oknami z maswerkami, które wypełniały większość przestrzeni pomiędzy przyporami. Wewnatrz nietypową cechą były lekkie występy ponad profilowanymi ościeżami okien, natomiast wyjątkowej jakości były elementy detalu architektonicznego w postaci kamiennych siedzisk (sedialia) w grubości muru, ze zwieńczeniami w postaci trójliści i trójkątnych wimperg, czy pisciny osadzonej w gotyckiej niszy zwieńczonej łukiem w ośli grzbiet, w której obmywano po mszy naczynia. Podział na przęsła wewnętrznych elewacji wyróżniony został służkami, a poziomo prezbiterium rozdzielały gzymsy kordonowe, poprowadzone poniżej i powyżej okien. Służki spływały do samej posadzki jedynie w zamknięciu prezbiterium, w kolejnych przęsłach kończyły się wspornikami na wysokości dolnego gzymsu.
Nawa kościoła oświetlana była oknami jedynie od północy i prawdopodobnie pojedynczym oknem od zachodu. W XVI wieku po stronie wschodniej wzniesiono ścianę oddzielającą nawę od prezbiterium, dość nietypowy zabieg, gdyż rolę przegrody w kościołach klasztornych zazwyczaj stanowiły lektoria. Późna budowa ściany w Crossraguel zapewne spowodowana była obawami mnichów w początkach reformacji lub ich zmniejszoną liczbą, dla której niepotrzebny był cały kościół. Komunikację poprzez ścianę zapewniał uskokowy portal o półkolistym zwieńczeniu z wałkiem archiwolty, zamykany co ciekawe drzwiami i umieszczaną w otworze w murze zasuwą. W południowej części ściany osadzono spiralną klatkę schodową natomiast szczyt zwieńczono wieżyczką na sygnaturki.
Od południa z nawą kościoła i częściowo z prezbiterium sąsiadował otoczony krużgankami wirydarz. Krużganki były otwartymi do ogrodu (nie przeszklonymi) ciągami komunikacyjnymi, które zapewniały dostęp do większości pomieszczeń centralnej części klasztoru. Przykryte były one drewnianą więźbą dachową i jednospadowymi dachami. Pośrodku wirydarza, służącego do odpoczywania i uprawiania ziół, znajdowała się obmurowana studnia z kamiennymi schodkami prowadzącymi w dół.
Wschodnie, najważniejsze skrzydło klauzury od północy sąsiadowało z prezbiterium, zaś od zachodu z krużgankiem. Tradycyjnie przy prezbiterium na poziomie przyziemia znajdowała się zakrystia, połączona cylindryczną klatką schodową z biblioteką i skryptorium na piętrze, które z kolei połączone były portalem z dormitorium, zajmującym pozostałą część piętra wschodniego skrzydła. Zakrystia była dość długim pomieszczeniem, lecz zamiast dwóch przęseł sklepienia krzyżowego, została przykryta kamiennym sklepieniem, którego sześć żeber opadało na rzeźbione wsporniki w postaci ludzkich głów i zwierząt. Sklepienie zakrystii założono dość wysoko, dlatego wejście z dormitorium do biblioteki poprzedzone musiało być paroma schodkami.
Z zakrystią od południa sąsiadował kapitularz, czyli miejsce codziennych zebrań konwentu, w którym urządzano narady i zebrania w trakcie których omawiano najważniejsze sprawy opactwa. Prowadził do niego z krużganka pojedynczy portal, co charakterystyczne pozbawiony flankujących go zazwyczaj przeźroczy, przez które nowicjusze mogli przysłuchiwać się obradom. Wnętrze kwadratowego kapitularza przykryto czterema kwadratowymi przęsłami, podtrzymywanymi przez centralny filar. Przy ścianach żebra sklepienne spływały różnorodnie: na osadzone wysoko wsporniki, oraz na służki zakończone bazami na przyściennych kamiennych ławach, które otaczały całe pomieszczenie. Miejsce opata było przy ścianie wschodniej pomiędzy dwoma oknami, na siedzisku w ozdobnej niszy zwieńczonej łukiem w ośli grzbiet.
Po południowej stronie kapitularza mieściła się rozmównica (parlatorium), czyli sklepiona, ogrzewana kominkiem izba w której mnisi mogli prowadzić rozmowy bez groźby złamania ślubów milczenia, a następnie znajdował korytarz łączący krużganek z opackim dziedzińcem wschodnim. Po jego dłuższych bokach znajdowały się kamienne ławy, góra zwieńczona była natomiast sklepieniem kolebkowym. Skrzydło wschodnie kończyło się prostokątnym pomieszczeniem, być może fraternią lub kalefaktorium oraz latrynami usytuowanymi w południowym przedłużeniu skrzydła. Skrzydło południowe mieściło refektarz, czyli miejsce spożywania posiłków z którym od zachodu sąsiadowała zapewne kuchnia. Refektarz ogrzewany był kominkiem osadzonym w ścianie północnej i przykryty sklepieniem kolebkowym. Skrzydło zachodnie zapewne miało charakter magazynowo – gospodarczy.
Dziedziniec opacki zajmujący wschodnią część klasztoru miał w planie kształt trójkąta. Od zachodu ograniczony był wschodnim skrzydłem klauzury, a od wschodu murem klasztornym do którego w XVI wieku przystawiono nowy budynek kuchni. Po stronie południowej usytuowany był podłużny dom opata z XIV wieku. Mieścił on w przyziemiu pięć pomieszczeń, sień przejściową na południowy dziedziniec gospodarczy oraz furtę w części wschodniej. W XVI wieku do jego wschodniego narożnika dobudowana została najbardziej charakterystyczna dla Crossraguel budowla, czyli wieża mieszkalna. Miała ona czworoboczną w planie formę, typową dla wież licznie wówczas wznoszonych w Szkocji przez szlachtę i rycerstwo. Wzniesiono ją nad strumieniem, kluczowym dla funkcjonujących w skrzydle wschodnim latryn, dlatego pod wieżą utworzono kanał z dwoma otworami pozwalającymi wodzie na ujście. Wieża mieściła cztery główne kondygnacje i murowane poddasze, które było na tyle wąskie, iż pozwalało wydzielić na górze budowli dookolną galerię obronną. Zabezpieczona była ona przedpiersiem z krenelażem, osadzonymi na wystających wspornikach i przeprutymi rzygaczami do odprowadzania nadmiaru wody deszczowej.
Wewnatrz najniższą kondygnację wieży zajmowała sklepiona kolebkowo spiżarnia, dostępna za pomocą portalu południowego. Jako, iż wychodził on poza główny teren klasztorny, zamykany był na zewnętrzną, żelazną kratę i wewnętrzne drewniane drzwi, blokowane osadzaną w murze zasuwą. Na pierwsze piętro prowadziły schody umieszczone w grubości muru. Znajdowało się tam główne pomieszczenie reprezentacyjne, odpowiednik zamkowej auli z budowli świeckich. Prawdopodobnie komnata ta oddzielona była ścianką działową od głównego wejścia do wieży znajdującego się po stronie północnej. Drugie piętro mieściło komnatę przeznaczoną do przyjmowania interesantów i gości przez opata, natomiast trzecie piętro pierwotnie zajmowane było przez dwie prywatne izby mieszkalne opata z których jedna, ogrzewana kominkiem, mogła być sypialnią. Wszystkie górne kondygnacje porozdzielane były drewnianymi, płaskimi stropami.
Południową część klasztoru zajmował podłużny dziedziniec gospodarczy, który osiągany był przez każdego przyjezdnego, któremu dane było pokonanie północno – zachodniej wieży bramnej. Wieża ta została wzniesiona w XVI wieku na planie czworoboku z dostawioną od wschodu masywną cylindryczną wieżyczką schodową, zakończoną czworoboczną częścią osadzoną na trompach. Ta górna część mieściła małą izbę, najpewniej przeznaczoną dla osoby sprawującej służbę wartowniczą. Na poziomie przyziemia wieży bramnej poprowadzono szeroki przejazd bramny z przejściem w ścianie zachodniej do wąskiej izby odźwiernego osadzonej w grubości muru. Górne dwa piętra zajmowane były przez pojedyncze komnaty o wymiarach 4,3 x 3,3 metry, oświetlane przez prostokątne okna od strony północnej i południowej (skierowane na drogę wjazdową i dziedziniec). Okna umieszczone były w niszach z bocznymi ławami, komnaty zaś zaopatrzono w kominki i latryny, zapewniały więc wygodne warunki mieszkaniowe, przeznaczone zapewne dla gości klasztoru. Ponad nimi funkcje obronne zapewniała dookolna galeria obronna z obłymi bartyzanami, zabezpieczona krenelażem osadzonym na wystających wspornikach. Ponadto przy murach wyznaczających obszar dziedzińca klasztoru usytuowane były liczne zabudowania gospodarcze takie jak piekarnia, browar, stajnie itp.
Stan obecny
Ruiny opactwa Crossraguel należą dziś do jednych z najrozleglejszych na terenie Szkocji pozostałości średniowiecznych budowli klasztornych. Zachowała się duża część murów obwodowych kościoła opackiego wraz z jego poligonalnym zamknięciem oraz z częścią skrzydła południowego i wschodniego zabudowań klauzury. Widoczne są również prawie do pełnej wysokości dwie ściany wieży mieszkalnej opata, a dwie pozostałe przetrwały częściowo. W najlepszym stanie znajduje się interesująca wieża bramna wiodąca niegdyś w obręb zabudowań klasztoru. Obecnie zabytek znajduje się pod opieką Historic Environment Scotland, które udostępnia ruiny dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.