Historia
Baronia Crichton funkcjonowała już od przełomu XII i XIII wieku, jednak pierwszą murowaną budowlę w postaci wieży mieszkalno – obronnej wzniósł dopiero na początku XV wieku John de Crichton, po potwierdzeniu praw przez króla Roberta III około 1400 roku. Osoba John de Crichton nie była szerzej znana, także wzniesiona przez niego wieża mieszkalna była jedną z wielu typowych, licznie wówczas wznoszonych przez szkocką szlachtę budowli.
Po śmierci Johna Crichton przypadło jego synowi Williamowi, który z czasem stał się jednym z głównych współpracowników króla Jakuba I. W 1432 roku mianowany został zarządcą dworu (Master of the King’s Household), a następnie szeryfem Edynburga i zarządcą edynburskiego zamku. Kariery Williama nie zahamowało zamordowanie Jakuba I w 1437 roku, gdyż już dwa lata później mianowany został kanclerzem królestwa Szkocji. W 1440 roku zapisał się w historii urządzeniem tzw. Czarnej Uczty, w trakcie której pozbył się swoich politycznych przeciwników z klanu Douglas: Williama earla Douglas i jego brata Davida. Podał im głowę czarnego byka, symbol skazania na śmierć, którą wkrótce przeprowadzono na zamkowym dziedzińcu. Wypadki te doprowadziły cztery lata później do odwetowego ataku Jamesa Douglasa, który obległ Williama na edynburskim zamku i prawdopodobnie najechał także Crichton. Williama pozbawiono urzędu kanclerza, lecz już w 1447 roku wrócił on do łask króla Jakuba II, który mianował go pierwszym lordem Crichton. Rok później ponownie został kanclerzem, a w 1452 roku obecny był na zamku Stirling, w czasie gdy Jakub II w trakcie ostrej kłótni zasztyletował earla Douglasa (zadać miał mu 26 ciosów sztyletem i wyrzucić ciało przez okno). Przed swą śmiercią w 1454 roku William Crichton wykorzystał ogromną władzę i dochody do znacznej rozbudowy rodowego zamku, powiększonego między innymi o skrzydło z wielką aulą i skrzydło z kuchnią.
Następca Williama Crichtona, jego syn James Crichton, zmarł wkrótce po ojcu, jeszcze w tym samym roku. Rodzinne dobra odziedziczył wówczas jego syn William. Nie posiadał on talentów dziadka, gdyż w 1484 roku wmieszał się w niepotrzebny bunt królewskiego brata, Alexandra, diuka Albany. Rewolta zakończyła się fiaskiem, William uciekł, a parlament skonfiskował jego dobra, łącznie z zamkiem Crichton. Niedługo później Jakub III podarował go królewskiemu doradcy i pierwszemu lordowi Bothwell, Johnowi Ramseyowi. Nowy właściciel długo nie cieszył się zamkiem. W 1488 roku, po bratobójczej bitwie pod Sauchieburn król zginął zaś John, zwolennik obalonego monarchy, musiał uciekać do Anglii. Nowy władca, Jakub IV przejął Crichton, skonfiskował wszystkie dobra i odebrał tytuły Johna, a następnie przekazał je Patrickowi Hepburnowi, lordowi Hailes. Crichton potraktowano wówczas łącznie z Bothwell, tworząc pojedyncze hrabstwo (earldom) Bothwell, co spowodowało utratę znaczenia zamku Crichton i odsunięcie go od najważniejszych wydarzeń szkockiej polityki.
W 1559 roku Crichton zdobyły wojska przeciwników regentki Marii de Guise, wdowy po Jakubie V. Ówczesny właściciel zamku, James Hepburn, czwarty earl Bothwell, pozostał wierny regentce, następnie królowej Marii Stuart i stronie katolickiej, pomimo licznych nacisków protestantów. Udało mu się nawet zaatakować i przejąć transport wiozący finansowe wsparcie od angielskiej Elżbiety I, był jednak ostatnim właścicielem Crichton z rodu Hepburn. W 1567 roku earl Bothwell porwał królową Marię Stuart w jej drodze do Edynburga i przewiózł do zamku Dunbar, gdzie wyszła za niego za mąż (prawdopodobnie już wcześniej byli kochankami). Wkrótce jednak na skutek przegranej bitwy pod Carberry Maria Stuart została uwięziona i zdetronizowana. Co prawda udało się jej uciec do Anglii, lecz także tam dostała się w niewolę. Earl Bothwell natomiast uciekł na Orkady i następnie do Norwegii, gdzie liczył na pomoc Fryderyka II. Zamiast tego spędził 11 lat w więzieniu, natomiast w Szkocji uznany został za zdrajcę, a jego majątek skonfiskowany.
Zamek Crichton pozostawał pod administracją Korony do lat 80-tych XVI wieku, kiedy to wraz z całym hrabstwem podarowano go Francisowi Stewartowi, lordowi Darnley i krewnemu królowej Marii. Przeprowadził on na zamku rozległe renesansowe modyfikacje, będące zapewne efektem jego licznych podróży po Europie odbytych w młodości. Jego kariera polityczna początkowo układała się dobrze we współpracy z Jakubem VI, który nawet gościł w Crichton, lecz w 1591 roku został on uwięziony pod zarzutem próby zabójstwa króla za pomocą czarów. W trakcie procesu zeznania świadków obciążyły go próbą wywołania sztormu i zatopienia statku króla za pomocą czarnej mszy, która miała być przeprowadzona, co ciekawe, przez prawie dwie setki wiedźm z regionu Lothian. Wiedząc iż wyrokiem będzie egzekucja, Francis zdołał zbiec z edynburskiego zamku i ostatecznie w 1595 roku udał się na wygnanie do królestwa Neapolu. Majątek Francisa Stewarta skonfiskowano, przeznaczając zamek Crichton na rozbiórkę w celu pozyskania materiałów budowlanych. Na szczęście nigdy jej nie przeprowadzono, choć zamek popadł w ruinę i nie był już nigdy zamieszkiwany.
Architektura
Zamek Crichton zbudowano na spłaszczonym szczycie wywyższenia terenu, opadającego stromymi stokami ku dolinie rzeki Tyne, która płynęła z południa na północ po zachodniej i częściowo południowo – zachodniej stronie zamku. Najstarszą częścią założenia była wieża mieszkalna, wzniesiona na planie prostokąta o wymiarach 14,2 x 10,3 metra i dość dużej grubości murów wynoszącej w przyziemiu około 2,2 metra. Miała ona wysokość około 25 metrów, mieszcząc wewnątrz trzy kondygnacje. Pierwotne wejście znajdowało się po stronie północnej wieży, na poziomie gruntu, jednak wiodło ono tylko do parterowej części. Zamykane było dwoma drzwiami, jednymi otwieranymi do wnętrza, drugimi na zewnątrz. Na główną kondygnację na pierwszym piętrze prowadził kolejny portal w ścianie północnej, dostępny za pomocą drewnianych, zewnętrznych schodów, które w razie zagrożenia można było łatwo zdemontować. Zwieńczenie wieży rekonstruuje się w formie dookolnej galerii obronnej, być może zaopatrzonej w hurdycje.
Wewnątrz wieży najniższa kondygnacja zwieńczona została półkolistym sklepieniem kolebkowym, założonym na tyle wysoko, iż można było poniżej drewnianym stropem wydzielić dodatkowe półpiętro. W ten sposób w dolnej przestrzeni, oświetlanej jedynie wąskimi otworami szczelinowymi od południa i zachodu, urządzono spiżarnię, natomiast dostęp na magazynowe półpiętro, oświetlane otworem od wschodu, zapewniono poprzez proste, wąskie schody umieszczone w grubości muru północnego. Schody te łączyły się również z przejściem do lochu więziennego dostępnego przez miniaturowy, blokowany ryglem portal o 0,75 metra wysokości. Umieszczony w północno – wschodnim narożniku loch był ciemną, podsklepioną komorą o wymiarach w planie jedynie 2,6 x 1,8 metra, z wejściem na wysokości 2,7 metra i jedynym wyposażeniem w postaci małego otworu wentylacyjnego.
Pierwsze piętro wieży było główną kondygnacją reprezentacyjną, mieszczącą aulę (hall), czyli dzienną komnatę przeznaczoną do wydawania uczt, przeprowadzania uroczystości, narad, ceremonii itp. Posiadała wymiary 10,2 x 6 metrów i była przykryta sklepieniem kolebkowym o wysokości 7,3 metra, jednak o nieco bardziej ostrołukowej formie niż parter. Przestrzeń auli nie została podzielona żadnym półpiętrem, o czym świadczyły wysoko przeprute okna w ścianie północnej i południowej, zaopatrzone w długie ukośne parapety. Dodatkowy otwór okienny znajdował się jeszcze w południowej części ściany wschodniej. Ogrzewanie komnaty zapewniał kominek osadzony w ścianie wschodniej, zaś po jego lewej stronie znajdowała się latryna. Proste schody w północnym murze prowadziły w dół do umieszczonej ponad lochem więziennym kuchni, dość nietypowo usytuowanej w przestrzeni ponad sklepieniem parteru. Była to mała izba o wymiarach 3,6 x 2,1 metra zaopatrzona w kominek do gotowania. Po przeciwnej (północno – zachodniej) stronie portalu wejściowego do auli znajdowała się jeszcze kręcona klatka schodowa, wiodąca na najwyższe piętro i na dach wieży. Górna kondygnacja najpewniej mieściła prywatną komnatę mieszkalną lorda, być może także zaopatrzoną w sklepienie, najpewniej posiadającą kominek i latrynę.
Pierwotnie wokół wolnostojącej wieży mieszkalnej usytuowane były liczne budynki gospodarcze w postaci być może stajni, piekarni, chat służby itp. Spośród nich wyróżniał się budynek po stronie północno – zachodniej, wzniesiony na planie prostokąta (20 x 9 metrów), o grubych murach (zapewne posiadał górną kondygnację) i trzech pomieszczeniach w przyziemiu. W jednym z nich znajdowała się studnia. Całość otoczona była kamiennym murem obwodowym oraz obwarowaniami ziemnymi w postaci przekopu i wału.
Przebudowa zamku przeprowadzona w pierwszej połowie XV wieku przez Williama Crichtona doprowadziła do włączenia wieży mieszkalnej w kompleks nowych zabudowań otaczających wewnętrzny niewielki, czworoboczny dziedziniec o wymiarach około 13 x 14 metrów. W związku z całkowicie nowym układem obydwa pierwotne północne wejścia do wieży zostały zamurowane, przepruto natomiast nowe na poziomie gruntu, od zachodu, czyli od strony nowego dziedzińca zamkowego.
Po południowej stronie zamku usytuowano prostokątny w planie budynek o wymiarach 22,7 x 9,1 metra z niedużym narożnym ryzalitem od wschodu (z klatkę schodową). Budynek ten mieścił nową wielką aulę (great hall). Zlokalizowano ją na piętrze, natomiast na poziomie gruntu po stronie południowej utworzono portal głównej bramy wjazdowej, wiodący do podłużnej, sklepionej kolebkowo sieni przejazdowej. Po jej bokach znalazły się dwie sklepione komory spiżarniane, oświetlane jedynie pojedynczymi wąskimi otworami szczelinowymi od południa. W południowo – zachodnim narożniku spiżarni zachodniej, w jej sklepieniu, przepruto niewielki otwór, zapewne służący łatwiejszemu transportowaniu towarów do auli, natomiast spiżarnia wschodnia miała zamontowane belki do podwieszania mięsiwa, ryb i innych produktów.
Pierwsze piętro skrzydła południowego zajmowała wspomniana wielka aula, okazałe pomieszczenie o wymiarach 13,4 x 8,2 metra, dostępne pierwotnie za pomocą drewnianych schodów ustawionych na dziedzińcu zamku i poprzez półkolisty, profilowany wałkami i wklęskami portal, z archiwoltą zdobioną fryzem o motywach roślinnych. Dobre oświetlenie auli zapewniały duże okna po stronie północnej i południowej, natomiast w ścianie wschodniej osadzono okazały kominek, z ościeżem profilowanym wałkami zakończonymi bazami i kapitelami o dekoracjach roślinnych. Przeciwna zachodnia część wielkiej auli graniczyła z dwoma małymi pomieszczeniami gospodarczymi, oddzielonymi solidną murowaną ścianą zamiast najczęściej stosowanych drewnianych ścianek działowych. W południowej z dwóch izb znajdował się wspomniany otwór do podawania towarów ze spiżarni. W XVI wieku aulę przedzielono murowaną ścianą, a jej północną część odgrodzono drewnianym przepierzeniem wydzielającym korytarz. Ponad wielką aulą całą górną kondygnację zajmowała prywatna komnata mieszkalna z płaskim stropem, dostępna za pomocą spiralnych klatek schodowych, osadzonych w grubości muru wschodniego i zachodniego. Początkowo jednak aula mogła wypełniać całą górną część budynku, przykrytą drewnianą otwartą więźbą dachową (hammer beam roof). Budynek skrzydła południowego zwieńczony był galerią obronną oraz przedpiersiem z krenelażem i machikułami.
Budynek zachodni o wymiarach 24,9 x 8,1 metra początkowo posiadał tylko dwie kondygnacje, lecz jego południowa część przechodziła w formę sześciokondygnacyjnej wieży, porozdzielanej drewnianymi, płaskimi stropami. W części parterowej budynku umieszczono trzy pomieszczenia gospodarcze z których dwa zostały sklepione kolebkowo oraz także sklepione przejście do bocznej furty, wychodzącej w stronę rzeki. Pierwsze piętro także posiadało trzy izby, z których środkowa pełniła rolę XV-wiecznej kuchni. Jej wyposażenie składało się z paleniska – kominka w ścianie zachodniej oraz ulokowanego obok kanału ściekowego. Dwie dolne kondygnacje wieżowej części skrzydła pełniły zapewne rolę pomocniczą dla kuchni, natomiast izby górne miały charakter mieszkalny – zaopatrzone były w kominki i latryny. Komunikację pomiędzy nimi zapewniała spiralna klatka schodowa osadzona w grubości muru na styku ze skrzydłem południowym. Skrzydło północne zamku stykało się narożnikiem z dawną wieżą mieszkalną. Prawdopodobnie było dwukondygnacyjne, lecz z powodu gruntownej przebudowy z końca XVI wieku ich pierwotny układ jest nieznany.
Ostatnim murowanym elementem XV-wiecznego zamku był budynek usytuowany parędziesiąt metrów od niego, po stronie południowej. Przez długi czas utożsamiany z kaplicą był on jednak budynkiem stajni, wzniesionym na planie prostokąta o wymiarach 19,2 x 8,8 metra. Posiadał dwie kondygnacje, w tym sklepione wnętrze przyziemia, przez co musiał zostać wzmocniony przy dłuższych elewacjach przyporami. Wejścia prowadziły do niego od strony krótszych elewacji, przy czym portal północny zwieńczono nietypowym otworem wzorowanym na kształt końskiej podkowy. Boczne elewacje przepruto niedużymi oknami czworobocznymi, całość natomiast przykryto dwuspadowym dachem. Boksy dla koni znajdowały się na parterze, natomiast na piętrze umieszczono mieszkalne izby stajennych z kominkiem w ścianie południowej i magazyn na siano.
Stan obecny
Zamek znajduje się dziś w formie trwałej ruiny, przekształconej w renesansowym stylu przez jego ostatniego właściciela. Zmiany te spowodowały obniżenie wieży mieszkalnej z początku XV wieku o jedną kondygnację, dostawienie zabudowań po jej północnej stronie, całkowite przebudowanie skrzydła północnego, podwyższenie i przekształcenie północnej części skrzydła zachodniego oraz zmianę drogi wjazdowej z powodu zamurowania bramy południowej i przeprucia nowego portalu po stronie wschodniej. Przedzielono wówczas także wielką aulę ścianką działową na dwie mniejsze komnaty i przebudowano wiodące do niej schody.
Obecnie zamek znajduje się pod opieką agendy Historic Scotland, która udostępnia go zwiedzającym każdego roku w okresie od początku kwietnia do końca września, w godzinach od 9.30 do 17.30, przy czym ostatnie wejście możliwe jest o godzinie 17.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Tenth report with inventory of monuments and constructions in the counties of Midlothian and West Lothian, Edinburgh 1929.