Historia
Pierwszy kościół parafialny w Crail prawdopodobnie zbudowany został w okresie romańskim, na przełomie trzeciej i czwartej ćwierci XII wieku. Należał wówczas do żeńskeigo konwentu St Clare w Haddington. Jego gruntowną rozbudowę przeprowadzono zapewne już w pierwszym dwudziestoleciu XIII wieku, kiedy to korpus powiększono do formy trójnawowej bazyliki i dostawiono do niego wieżę. Na początku XVI wieku zgodnie z panującą wówczas w Szkocji modą, kościół przekształcono w kolegiatę. Uposażony został przez sir Williama Myretona w 1509 roku i ponownie w 1514 roku, gdy ufundował on ołtarz pod wezwaniem św. Michała. W ciągu kolejnych dwóch lat ufundowano liczne prebendy, potwierdzone aktem parlamentu w 1525 roku. Następnie w 1587 roku król Jakub VI podarował kościół kolegiacki wraz z jego uposażeniami miastu, przez co stał się ponownie świątynią parafialną. Pierwszą gruntowną nowożytną przebudowę kościoła przeprowadzono w 1769 kiedy to obniżona została nawa główna. Kolejne, jeszcze bardziej drastyczne zmiany wprowadzano w latach 1815 i 1828.
Architektura
W XIII wieku kościół uzyskał formę okazałej jak na tak małą osadę budowli trójnawowej z nawą główną wyższą i dużo szerszą od naw bocznych (8,4 metra w nawie głównej przy 3,3 metrach naw bocznych). Długość korpusu wyniosła około 19,2 metry. Od wschodu znajdowało się nieco węższe, wówczas zapewne jeszcze w dużej części romańskie prezbiterium, wzniesione na planie czworoboku o wymiarach 6,3 x 5,2 metra, raczej nieproporcjonalnie małe po dostawieniu dużego korpusu. Wejście do kościoła prowadziło od południa, gdzie poprzedzone było kruchtą.
Na osi fasady zachodniej usytuowana została czworoboczna wieża o wysokości 19,3 metrów do poziomu osadzonego na wspornikach przedpiersia, dobudowanego na początku XVI wieku. W planie wieża otrzymała wymiary 5,8 x 5,3 metry z wystającym na północy ryzalitem na spiralną klatkę schodową. Wieżę posadowiono na profilowanym cokole, a jej elewacje horyzontalnie przedzielono pięcioma gzymsami kordonowymi. Wnętrze wieży oświetlały wąskie, podłużne, szeroko rozglifione do wnętrza okna lancetowate, nieco większe, zdwojone na najwyższej kondygnacji z dzwonami (za wyjątkiem ściany północnej gdzie miejsce zajął ryzalit). Schody łączące trzy kondygnacje doświetlono czterem otworami szczelinowymi.
W środku kościoła wieża otwierała się na nawę główną szeroką wczesnogotycką, uskokową arkadą. Wnętrze korpusu podzielono na nawy i przęsła pięcioma parami cylindrycznych w przekroju filarów, podpierających ostrołuczne, profilowane arkady. Nad każdą z kolumn (a nie jak zazwyczaj nad arkadami) umieszczono małe ostrołuczne okna, osadzone we wnękach zwieńczonych trójliśćmi. Nawę główną od prezbiterium rozdzielono uskokową, ostrołuczną arkadą tęczy.
Stan obecny
Kościół został znacznie przebudowany w okresie nowożytnym, choć szczęśliwie zachował część pierwotnych elementów. Całkowitemu przemurowaniu i obniżeniu uległy ściany północna i południowa korpusu, a także ściany wzdłużne nawy głównej, co spowodowało utratę przez kościół formy bazyliki. Przekształcona została także południowa i wschodnia ściana prezbiterium, natomiast północna wraz z widocznym w niej oknem jest dziś głównym elementem najstarszego, romańskiego kościoła. Z XIII wieku zachowały się filary międzynawowe wraz z arkadami, ściana zachodnia korpusu z nowożytnymi obecnie oknami oraz ściana wschodnia z oknami pierwotnymi lecz dziś zamurowanymi. Najcenniejszym elementem świątyni pozostaje XIII-wieczna wieża z aneksem schodowym wraz z późnośredniowiecznym przedpiersiem i iglicą.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Medieval abbeys and churches of Fife: a heritage guide, Glenrothes 1996.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.