Historia
Zamek Craignethan (pierwotnie zwany Draffin) zbudowany został w latach 30-tych XVI wieku przez sir Jamesa Hamiltona z Finnart, nieślubnego syna earla Arran i krewnego króla Jakuba V. Swą młodość spędził on na zagranicznych podróżach, w trakcie których zdobył wiedzę o nowoczesnych fortyfikacjach i sztuce oblężniczej. Gdy powrócił do Szkocji zawarł przyjaźń z władcą, którego został królewskim mistrzem budowlanym (Master of Works to the Crown of Scotland). Po otrzymaniu tej godności brał udział w przebudowie wielu królewskich warowni, między innymi zamków Blackness, Stirling i pałacu Linlithgow. W 1529 roku zmarł jego ojciec, zaś James Hamilton wyznaczony został na wykonawcę testamentu oraz strażnika nieletniego prawowitego syna, drugiego earla Arran. Nowe fundusze oraz znaczenie pozwoliło mu na rozpoczęcie prac budowlanych nad Craignethan, ostatnim z wielkich średniowiecznych zamków na terenie Szkocji.
Historia zamku Craignethan była krótka, podobnie jak życie jego budowniczego. Już w 1540 roku James Hamilton z Finnart został aresztowany za próbę zabójstwa króla, prawdopodobnie z obawy władcy przed spiskowaniem swego dawnego przyjaciela. Po uwięzieniu i krótkim procesie został uznany za winnego. Jakoby dowiedziono wówczas, iż chciał próby zamachu dokonać za pomocą broni własnej konstrukcji, z wieży królewskiego pałacu Linlithgow. Szybko przeprowadzono egzekucję, a wszystkie dobra Jamesa przypadły Koronie, lecz już dwa lata później, gdy zmarł król Jakub V, drugi earl Arran (także o imieniu James Hamilton), wówczas prawowity dziedzic, odzyskał ograbione z kosztowności Craignethan. Co więcej drugi earl Arran został mianowany regentem z powodu małoletności następczyni tronu, Marii Stuart.
Z racji licznych obowiązków James Hamiilton, drugi earl Arran rzadko przebywał w Craignethan. W 1540 roku został pozbawiony funkcji regenta na rzecz Marii de Guise, lecz i tak pozostał jedną z czołowych postaci na scenie politycznej Szkocji. W 1566 roku z powodu sprzeciwu wobec ślubu królowej Marii Stuart z jej kuzynem lordem Darnleyem, został zmuszony do wyjazdu z kraju, lecz powrócił już rok później. Napięta sytuacja polityczno – religijna w Szkocji doprowadziła do wymuszonej abdykacji królowej i jej uwiezienia na zamku Loch Leven. W 1568 roku udało jej się stamtąd uciec, między innymi przy pomocy Jamesa Hamiiltona, który pomimo wcześniejszych sporów z władczynią, zaczął dla niej gromadzić wojska. Zostały one wkrótce rozbite w bitwie pod Langside z siłami earla Moray, przez co Maria musiała uciekać do Anglii, gdzie wpadła w niewolę swojej kuzynki, królowej Elżbiety. Skutkiem klęski było też wpadnięcie Craignethan w ręce Moraya. Zamek odbity został przez Hamiltonów w 1569 roku na skutek zamknięcia obrońców w twierdzy i zmożenia ich głodem. Do końca konfliktu Craignethan nie było już oblegane, być może z powodu obsadzenia silnym garnizonem Hamiltonów, jednak ich sprawa ostatecznie zakończyła się klęską w 1573 roku, wraz z upadkiem edynburskiego zamku. Dwa lata później umarł James Hamiilton, drugi earl Arran, a tytuł i dobra przypadły jego synowi, trzeciemu earlowi Arran. Zamieszkał on w Craignethan, jednak z powodu choroby umysłowej musiał znajdować się pod opieką krewnych. W 1579 roku zostali oni wyjęci spod prawa ze względu na swe „dawne winy”, między innymi za udział w zabójstwie regenta Moraya. Obłąkanemu trzeciemu earlowi Arran pozwolono co prawda pozostać w Craignethan, lecz na królewski rozkaz obwarowania zamku zostały rozebrane przez Jamesa Hamiltona z Libertoun. Zniszczono wówczas wieżę północno – zachodnią oraz masywny mur tarczowy, którym zasypano przekop.
W ostatnich latach XVI wieku zabudowania mieszkalne zamku były wykorzystywane przez członków rodu Hamiltonów. W 1659 roku Anna Hamilton, trzecia księżna Hamilton sprzedała je sir Andrew Hayowi, który w południowo – zachodniej części podzamcza wybudował nowożytny dworek. Kolejnym właścicielem Craignethan od 1730 roku był Archibald Douglas, pierwszy diuk Douglas, choć zabudowania zamku zaczęły już wówczas popadać w zaniedbanie i ruinę. W okresie romantyzmu stały się one celem licznych wycieczek, dzięki czemu już na przełomie XIX i XX wieku rozpoczęto pierwsze prace renowacyjne.
Architektura
Zamek wzniesiono na cyplu wzniesienia o skalistych skarpach, wciskającego się po stronie wschodniej w zakole rzeki Nethan, zapewniającej ochronę zarówno od wschodu jak i południa. Dodatkowo po stronie północnej w bliskiej odległości podstawy wzgórza płynął potok Craignethan Burn, wpadający do rzeki na północny – zachód od zamku. W tak dogodnie ukształtowanym terenie jedyna przystępna droga do zamku prowadzić mogła od strony zachodniej.
Kształt terenu narzucił budowniczym formę zamku, wzniesionego na planie wydłużonego czworoboku z kurtyną zachodnią najbardziej narażoną na atak potencjalnych napastników, i dlatego wzniesioną w postaci bardzo masywnego muru tarczowego. Była to konstrukcja o imponującej grubości wynoszącej 5 metrów i wysokości około 11 metrów, mająca odsłaniać zabudowę mieszkalną przed ostrzałem i przedarciem się przeciwnika. Na poziomie przyziemia muru tarczowego mieścił się w nim sklepiony korytarz z otworami strzelczymi przystosowanymi do ręcznej broni palnej, wychodzącymi w stronę podzamcza oraz szerokiego na 9 metrów i głębokiego na 3,5 metra przekopu, natomiast jego górna część zwieńczona była krenelażem oraz szeroką platformą na której ustawić można było działa o większym kalibrze. Co więcej w stronę przekopu wysunięto nowoczesną w chwili budowy konstrukcję, sklepioną kolebkowo kaponierę z której w poprzek, w obie strony obrońcy mogli razić wroga na wypadek jego przeniknięcia do przekopu. Jej problemem było jednak bardzo ciasne wnętrze oraz brak wentylacji umożliwiającej pozbycie się gryzącego dymu prochowego z wczesnych egzemplarzy ręcznej broni ogniowej.
Bezpośrednio za murem tarczowym rozciągał się dziedziniec o wymiarach 25 x 49 metrów wyznaczony przez obwód murów, wzmocniony czworoboczną wieżą bramną w połowie kurtyny północnej, odpowiadającą jej wieżą po stronie południowej, narożną, czworoboczną wieżą północno – wschodnią oraz narożną wieżą południowo – wschodnią, także wzniesioną na planie czworoboku. Wszystkie one były częściowo wysunięte poza lico murów i zwieńczone galeriami obronnymi ukrytymi za przedpiersiem z krenelażem. Blankami i chodnikiem obronnym zwieńczone były również kurtyny murów. W trójkondygnacyjnej wieży południowo – wschodniej o wymiarach 10,4 x 9,7 metra prawdopodobnie na pierwszym piętrze mieściła się kaplica (później przebudowana na kuchnię), a sklepiony korytarz zapewniał z niej przejście do wieży północno – wschodniej i sklepionych kolebkowo pomieszczeń o gospodarczym przeznaczeniu we wschodniej części zamku. Wieża zapewniała także ochronę małej furcie wypadowej wychodzącej w stronę rzeki. Wjazd w obręb dziedzińca odbywał się po drewnianym, częściowo zwodzonym moście, przerzuconym ponad północną częścią przekopu. Dzięki takiej lokalizacji droga wjazdowa wymijała mur tarczowy i osiągała położoną na północy zamku wieżę bramną.
Główną budowlą rezydencjonalną zamku był okazały budynek wzniesiony we wschodniej części dziedzińca, wybudowany na wzór starszych, średniowiecznych donżonów, choć różniący się od nich wieloma nowymi elementami. Budynek otrzymał w planie formę czworoboku o wymiarach 21,3 x 16,4 metra i wysokości 10 metrów. Wejście do niego znajdowało się na poziomie gruntu, od zachodu, czyli od strony dziedzińca, w półkoliście zwieńczonym, prostym portalu, ponad którym umieszczono kartusz herbowy Hamiltonów. Wejście zamykane było dwoma drzwiami oraz ryglem osadzanym w otworach w grubości muru. Oprócz niego fasadę przepruto jedynie trzema prostokątnymi otworami: dwoma na poziomie parteru i jednym w górnej kondygnacji. Pozostałe, mniej już narażone elewacje posiadały większą liczbę oświetlających wnętrza okien. Donżon zwieńczono masywnym przedpiersiem, wysuniętym przed lico murów na dwóch rzędach konsol o szachownicowym, naprzemiennym układzie. Przedpiersie to podtrzymywało krenelaż oraz przechodziło w trzy obłe bartyzany: dwie narożne i jedną pośrodku fasady wejściowej. Przeprute było sporą liczbą rzygaczy, odprowadzających nadmiar wody deszczowej z galerii obronnej, jaka została wciśnięta pomiędzy murowane poddasze budynku a przedpiersie. Poddasze było na tyle rozległe, iż zostało przykryte dwoma dachami dwuspadowymi.
O nietypowym wyglądzie donżonu decydował układ jego wnętrza. Wbrew średniowiecznym zwyczajom główną kondygnacją reprezentacyjną był parter, a nie pierwsze piętro, choć powodem tego było zapewne utworzenie poniżej poziomu gruntu piwnic. Parter nietypowo jednak przedzielono grubą ścianą działową na dwie części o nierównej wielkości, umieszczając w nich zarówno pomieszczenia gospodarcze (kuchnia), mieszkalne (komnata earla) i reprezentacyjne (aula – hall). Co więcej przewody dymne kominków, nie zostały utworzone jak zwykle w ścianach obwodowych donżonu, lecz by nie osłabiać konstrukcji wciągnięto je do ścian wewnętrznych. Dzięki temu także komnaty budynku były efektywniej ogrzewane.
Portal wejściowy donżonu wiódł do sieni, zapewniającej dostęp do przeciwległych klatek schodowych po stronie północnej i południowej oraz do pomieszczenia auli (hall) i kuchni. Cylindryczna północna klatka schodowa łączyła parter z górnymi kondygnacjami, południowa pozwalała wejść na galerię przeznaczoną dla muzyków grających dla biesiadujących w auli, zaś schody w dół zapewniały dostęp do piwnicy. Obszerna, przykryta kolebką aula o wymiarach 12,2 x 6,2 metra, zajmowała większość południowej części parteru donżonu. Oświetlana była dwoma oknami od południa i jednym od wschodu, przy czym okna południowe zaopatrzono w boczne kamienne siedziska, a we wnęce okna południowo – wschodniego umieszczono dwie nisze ścienne. Nietypowe kamienne ławy zostały również usytuowane wzdłuż większej części ściany północnej oraz całej wschodniej, dzięki czemu nisza okna wschodniego znalazła się na niewielkim podwyższeniu. Ogrzewanie auli zapewniał kominek w ścianie północnej, obok którego znajdowało się przejście do prywatnej komnaty earla. Ta ostatnia również ogrzewana była kominkiem, oświetlana oknem z siedziskami w niszy, a umieszczona w grubości muru wschodniego cylindryczna klatka schodowa zapewniała dostanie się do kolejnej prywatnej komnaty na górnej kondygnacji. Oba te pomieszczenia wyposażono także w latryny, osadzone w ciasnych komorach w grubości murów. Kuchnia zajmowała północno – zachodnią część parteru donżonu i wyposażona była w kominek, okno od strony północnej i otwór serwisowy do podawania dań. Dla ułatwienia dostarczania jadła ze spiżarni, kuchnię połączono z piwnicami spiralnymi schodami oraz bezpośrednio otworem przebitym przez sklepienie piwnicy, przez który wciągać można było na linie cięższe produkty.
Piwnice donżonu przykryte zostały w całości sklepieniami kolebkowymi. Znajdowała się w nich konieczna dla funkcjonowania zamku studnia oraz prawdopodobnie cela więzienna w jednym z pomieszczeń. Pierwsze piętro donżonu podzielone zostało na cztery główne komnaty mieszkalne z których każdą wyposażono w latrynę i kominek. Musiały one służyć rodzinie earla, jego gościom oraz być może ważniejszym urzędnikom Craignethan. Ulokowane nad nimi poddasze zapewne przeznaczone było dla służby oraz garnizonu zamkowego.
W drugiej połowie XVI wieku na zachodnim przedpolu zamku utworzone zostało podzamcze z obszernym dziedzińcem na planie trapezu o wymiarach 43 x 58 metrów. Jego obronę zapewniał kamienny mur obwodowy o grubości 1,2 metra, wzmocniony w narożnikach zachodnich dwoma czworobocznymi wieżami oraz czworobocznym budynkiem bramnym usytuowanym w połowie kurtyny zachodniej. Mur oraz budynek bramny zwieńczono wysuniętym na wspornikach przedpiersiem z krenelażem, natomiast podstawę muru i narożnych wież przepruto eliptycznymi otworami strzeleckimi, przystosowanymi do ręcznej broni palnej. Drugi wąski budynek bramny usytuowano po stronie północno – wschodniej podzamcza, tuż przed wjazdem na most prowadzący ponad przekopem do głównej części zamku. Na dziedzińcu podzamcza z pewnością znajdowała się zabudowa gospodarcza Craignethan w postaci stajni, piekarni, spichrzów, browaru itp.
Stan obecny
Zamek zachował się do dnia dzisiejszego w stanie częściowej ruiny. Obecnie jego najokazalszą budowlą jest późnośredniowieczny donżon wraz z nowatorskim układem wnętrza, choć niestety bez zniszczonych komnat pierwszego piętra i poddasza. Spośród obwarowań zewnętrznych przetrwała jedynie wieża południowo – wschodnia, w której umieszczono lapidarium, ekspozycję z kamiennymi rzeźbionymi elementami architektonicznymi zamku. W dużej części przetrwał także mur obronny podzamcza wraz z budynkiem bramnym i dwoma wieżami narożnymi, obejrzeć również można odkopaną w trakcie prac renowacyjnych fosę wraz z XVI-wieczną kaponierą (uchodzącą za najstarszą na terenie Szkocji). Niestety nie zachował się potężny niegdyś mur tarczowy, o grubości którego świadczą jego dolne partie oraz obwarowania z wieżami po północnej i południowej części dziedzińca zamku górnego. Dziś znajduje się on pod opieką agendy Historic Scotland, która udostępnia go dla zwiedzających każdego roku od początku kwietnia do końca września.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
MacIvor I., Tabraham C., Craignethan Castle, Edinburgh 2011.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume III, south-west Scotland, Edinburgh-London 1965.