Historia
Osada Craigmillar występowała w źródłach pisanych już od pierwszej połowy XII wieku, jako własność opactwa Dunfermline, które otrzymało ją od króla Dawida I. W późniejszym okresie Craigmillar musiało powrócić do domeny królewskiej, gdyż w 1374 roku okoliczne ziemie król Robert II podarował sir Simonowi Prestonowi z Garton, szeryfowi Midlothian. Prawdopodobnie to on lub jego syn o tym samym imieniu rozpoczęli pod koniec XIV wieku budowę zamku, w postaci masywnego donżonu, wykazującego wiele podobieństw do tzw. Wieży Dawida na zamku edynburskim (Simon I Preston był szeryfem edynburskim w latach 1366-1369). Po raz pierwszy donżon ten wspomniano dopiero w przywileju sir Johna Prestona z 1425 roku. Niedługo później, jeszcze w pierwszej połowie XV wieku, Craigmillar zostało rozbudowane z inicjatywy Williama Prestona o obwód murów obronnych. Ich przedpiersie z wydatnymi machikułami mogło być zainspirowane budowlami wznoszonymi we Francji, a widzianymi przez Williama w trakcie odbywanych przez niego podróży.
W latach 70-tych XV wieku przez pewien czas w Craigmillar przetrzymywany był John Stewart, earl Mar, a zarazem młodszy brat króla Jakuba III, oskarżony o praktykowanie czarownictwa i spiskowanie przeciwko władcy. Co ciekawe zarzuty nie zostały podparte żadnymi dowodami, a jedynie rzekomym snem który się przyśnił królowi, w którym miał on otrzymać ostrzeżenie przed próbą zabójstwa z ręki swego bliskiego krewnego. Z tego powodu aresztowano i uwięziono na zamku edynburskim także drugiego brata króla, Alexandra Stewarta, diuka Albany. Udało mu się później uciec do Francji, natomiast oddany pod dozór Simona Prestona John Stewart zmarł w 1479 roku w tajemniczych okolicznościach, po przewiezieniu z zamku Craigmillar do podedynburskiego Canongate.
W 1511 roku Craigmillar zostało podniesione do rangi baroni przez kolejnego szkockiego króla Jakuba IV, a zamek po raz kolejny rozbudowano o murowane obwarowania podzamcza i przyzamkowy kościół. Sześć lat później w Craigmillar musiał się schronić kolejny szkocki władca, Jakub V, z powodu szalejącej w Edynburgu zarazy. Podobno z inicjatywy jego osobistego strażnika, Antoine d’Arces, w królewskiej komnacie założono wówczas dwie żelazne kraty, a na dziedzińcu wybudowano stajnię, specjalnie dla ulubionego przez króla muła.
W 1544 roku w trakcie angielsko – szkockiej wojny, Craigmillar po raz pierwszy doświadczone zostało przez działania zbrojne. Król Anglii Henryk VIII by wymusić na Szkotach małżeństwo księcia Edwarda z małoletnią wówczas królową Marią Stuart, wysłał armię pod wodzą earla Hertford, która między innymi zdobyła i spaliła zamek Craigmillar. Po odejściu Anglików i powrocie z niewoli ówczesnego właściciela zamku, Simona Prestona, lorda prepozyta edynburskiego (Lord Provost of Edinburgh), Craigmillar zostało naprawione. Simon Preston także w kolejnych latach wiernie służył królowej, która parokrotnie odwiedzała i nocowała na zamku. Podczas jej wizyty w 1566 roku mianu tu zawrzeć tzw. pakt z Craigmillar, spisek sekretarza stanu Williama Maitlanda z Lethington z kilkoma szkockimi możnymi z otoczenia królowej, mający na celu pozbycie się niepopularnego lorda Darnleya, którego Maria wbrew opinii większości najważniejszych osób w kraju wybrała na męża. Początkowo miał się on zatrzymać w Craigmillar, lecz ostatecznie pojechał do posiadłości Kirk o’ Field w Edynburgu, gdzie w 1567 roku został zamordowany. Wydarzenie to oraz bardzo szybki ślub królowej z podejrzewanym o zabójstwo Jamesem Hepburnem zakończyły się wojną domową, klęską zwolenników Marii Stuart pod Carberry Hill, nieopodal Craigmillar, oraz uwięzieniem królowej, którą oddano pod opiekę Simona Prestona. Przetrzymywana na zamku Lochleven, w 1568 roku zdołała zbiec do Anglii, natomiast zamek w 1572 roku wykorzystywany był przez Johna Erskine, earla Mar, jako baza w trakcie oblężenia zamku edynburskiego, bronionego przez ostatnich zwolenników obalonej królowej.
Po śmierci sir Roberta Prestona w 1639 roku zamek przypadł jego dalekiemu kuzynowi, Davidowi Prestonowi z Whitehill. W 1660 roku jego syn sprzedał Craigmillar Johnowi Gilmourowi, gorliwemu zwolennikowi Stuartów i od 1661 prezydentowi najwyższego sądu szkockiego (Lord President of the Court of Session). Z jego inicjatywy przebudowano zachodnie skrzydło zamku w celu zapewnienia lepszych warunków mieszkaniowych, dzięki czemu Craigmillar użytkowane było jeszcze do początku XVIII stulecia, kiedy to Gilmourowie przenieśli się do wygodniejszej i tańszej w utrzymaniu rezydencji w Inch. Zamek pozostawiono własnemu losowi, przez co w 1775 roku był już opisywany jako ruina. W XIX wieku stał się celem popularnych romantycznych wycieczek i pejzaży, dzięki czemu w drugiej połowie tamtego stulecia rozpoczęto już pierwsze prace renowacyjne.
Architektura
Najstarszą murowaną częścią zamku był masywny donżon, usytuowany na wzgórzu, blisko stromej skarpy o wysokości 6-9 metrów po stronie południowej. Wzniesiono go na planie litery L, składającej się z głównego bloku o wymiarach 15,8 x 11,6 po stronie północnej i mniejszego skrzydła północno – zachodniego o wymiarach 8,3 x 3.5 metra. Donżon otrzymał grube mury szerokie na 2,7 metra, sięgające około 17 metrów wysokości, mieszczące cztery kondygnacje, z czego dwie podsklepione (skrzydło mieściło pięć kondygnacji). Na poziomie gruntu jego elewacje nie miały żadnych otworów za wyjątkiem południowego otworu szczelinowego oraz półkoliście zwieńczonego portalu wejściowego, umieszczonego w kącie utworzonym przez dwa skrzydła budowli. Miało to zapewnić możliwość ostrzału flankowego, a także zapewne zabezpieczyć przed przeciągami. Początkowo zabezpieczeniem wejścia był także wykopany przed nim dół, ponad którym przerzucano zwodzoną kładkę, lecz został on zasypany po wybudowaniu muru obwodowego wokół donżonu. Tak silna ochrona wejścia, które było osiągalne dopiero po wyminięciu dwóch ścian donżonu, czyniła niepotrzebnym jego umieszczenie na poziomie górnego piętra. Portal był za to zamykany dwoma drzwiami: jednymi otwieranymi do wewnątrz, a drugimi na zewnątrz, przy czym te pierwsze prawdopodobnie miały formę popularnej w Szkocji kraty. Zwieńczeniem wieży był płaski dach utworzony z kamiennych płyt, co wytwarzało szeroką platformę obronną mogącą pomieścić machiny oblężnicze lub działa oraz licznych obrońców ukrytych za przedpiersiem z krenelażem. Przedpiersie osadzono równo z elewacjami donżonu, bez wystających wsporników, a jedynie zaopatrzono w rzygacze, konieczne przy płaskim dachu do odprowadzania nadmiaru wody deszczowej.
Wewnątrz donżonu, po przekroczeniu drewnianych wrót i żelaznej kraty, osiągało się niedużą sień, umieszczoną 0,9 metra poniżej wysokości progu, dzięki czemu mogła być nadzorowana ze sklepionego pomieszczenia straży na wyższej kondygnacji (sama sień przykryta była drewnianym stropem). Sień skomunikowana była bezpośrednio z narożną cylindryczną klatką schodową umieszczoną w grubości muru oraz poprzez korytarz z kolejnym pomieszczeniem przyziemia w głównym skrzydle donżonu. To pierwotnie pojedyncze, duże pomieszczenie na późniejszym etapie zostało przedzielone ścianką działową na dwie komory, które wtórnie skomunikowano przejściami we wschodniej i zachodniej ścianie z nowymi skrzydłami zamku. Pomieszczenie przyziemia pełniło rolę spiżarni i zostało przykryte drewnianym stopem, który wydzielał rodzaj półpiętra o funkcji magazynowej, nad którym znajdowało się już kamienne sklepienie kolebkowe. Doświetlenie ciemnego przyziemia zapewniał jedynie wspomniany południowy otwór szczelinowy, natomiast półpiętra bardzo małe okno w ścianie zachodniej.
Pierwsze piętro donżonu dostępne było za pomocą wspomnianej cylindrycznej klatki schodowej w narożniku południowo – wschodnim, której rolę na poziomie półpiętra przejmowała druga, znajdująca się po północnej stronie klatka schodowa. Jej stopnie o nierównej wysokości zakręcały zgodnie z ruchem wskazówek zegara, dając przewagę osobom broniącym się, oczywiście przy założeniu że były, podobnie jak potencjalny napastnik praworęczne. Całość głównego bloku donżonu na piętrze zajmowała aula (hall), czyli główna komnata reprezentacyjna, gdzie przy dużym lordowskim stole koncentrowało się codzienne życie właścicieli zamku. Otrzymała ona wymiary 10,7 x 6,3 metra i wysokość do kolebkowego sklepienia 7,6 metra, lecz podobnie jak w przyziemiu, także tu na wysokości 3,6 metra wstawiono osadzony na kamiennych wspornikach drewniany, polichromowany stop wydzielający półpiętro. Malowidłami oraz tynkami pokryte były ściany auli, ogrzewał ją okazały kominek w ścianie zachodniej (obecny, późnogotycki pochodzi z początku XVI wieku), a oświetlenie zapewniały trzy okna (po jednym od wschodu, północy i południa), zaopatrzone w kamienne boczne siedziska i powiększone w XVI wieku ościeża (zamykane drewnianymi okiennicami i częściowo przeszklone). Dodatkowo w grubości muru narożnika północno – wschodniego utworzono wąską komorę, sądząc po lokalizacji nie latrynę, lecz podręczną spiżarnię. Druga, mniejsza komora o zaokrąglonych ścianach, osadzona także w grubości muru, dostępna była poprzez południową wnękę okienną, lecz i ona nie miała odpływu na nieczystości. Latryna natomiast pierwotnie zlokalizowana mogła być po północnej stronie kominka, nim została przekształcona w przejście. Bowiem podobnie jak na dole, w późniejszym okresie wschodnią i zachodnią ścianę auli przepruto tworząc przejścia do przyległych budynków zamku, utworzono również dodatkową klatkę schodową służącą donżonowi i budynkowi wschodniemu.
W mniejszym skrzydle południowym donżonu na poziomie pierwszego piętra utworzono kuchnię, pierwotnie dostępną jedynie z klatki schodowej, później także przez nowe przejście bezpośrednio z auli. Wyposażeniem kuchni był nieduży kominek, półka ścienna umieszczona pomiędzy dwoma małymi oknami południowymi oraz odpływ na nieczystości. W XVI wieku została ona przekształcona na komnatę mieszkalną. Wyższa kondygnacja (półpiętro pierwszego piętra) mieściła prywatną komnatę mieszkalną w skrzydle południowym oraz ciemny i nieogrzewany, przykryty kolebką pokój w głównym skrzydle. Jego jedyne okno skierowane było w stronę wschodnią. Tak niski standard skłania do przypuszczeń, iż mieszkała tam jedynie służba lub przebywano tam jedynie tymczasowo, wykorzystując pomieszczenie jako magazyn. Dla odmiany wspomniana prywatna komnata skrzydła południowego wyposażona była w kominek i latrynę oraz oświetlana dwoma oknami (południowym i wschodnim). Z poziomu drugiego półpiętra bardzo wąska spiralna klatka schodowa (trzecia już w kolejności, nie licząc dobudowanej klatki schodowej z XVI wieku) wiodła na poziom galerii obronnej dachu, przy czym w późniejszym okresie skrzydło południowe zostało podwyższone o kolejną komnatę mieszkalną.
W pierwszej połowie XV wieku donżon otoczony został czworobokiem muru obronnego o kształcie zbliżonym do prostokąta (około 40 x 27 metrów) i zaopatrzonym w cztery narożne cylindryczne baszty. Obwód otrzymał 9,1 metra wysokości oraz zwieńczenie w postaci wydatnego przedpiersia z krenelażem, osadzonego na dwustopniowych konsolach tworzących machikuły (element rzadki na terenie Szkocji, rozpowszechniony natomiast w Anglii, a zwłaszcza we Francji). Umieszczony za nimi chodnik obronny pozwalał obejść prawie cały zamek, poza południowym fragmentem, który stykał się z południowym skrzydłem donżonu z powodu braku miejsca ograniczonego skarpą wzgórza. Baszty wysunięto mocno poza lico muru, także wyposażono w machikuły, lecz nadano im jedynie nieznacznie większą wysokość od muru obwodowego. Nieco odmienną formę otrzymała baszta południowo – wschodnia, podkowiasta w planie z powodu osadzenia w wystającej ku południowi partii furty wypadowej, dostępnej za pomocą spiralnej klatki schodowej. Bramę wjazdową na dziedziniec umieszczono mniej więcej pośrodku kurtyny północnej. Co dziwne nie posiadała ona jakiś szczególnych zabezpieczeń, co najwyżej bronę oraz niewielką izbę dla straży.
Najstarsze zabudowania na zamkowym dziedzińcu powstały zapewne jeszcze w XV wieku po wschodniej stronie donżonu, wypełniając narożnik południowo – wschodni. W XVI wieku ta część zabudowy dziedzińca została znacznie rozbudowana poprzez przystawienie skrzydła wypełniającego długość całej kurtyny wschodniej. Budynek ten miał cztery kondygnacje połączone klatką schodową umieszczoną tuż przy donżonie oraz wejście na poziomie dziedzińca. Zastąpiło ono wówczas niezbyt wygodne wejście południowe donżonu z drugiej połowy XIV wieku. Skrzydło wschodnie mieściło w piwnicy sklepioną komorę ze studnią oraz piekarnię z okrągłym piecem chlebowym i długą kamienną ławą przy ścianie wschodniej. Przekazywanie z niej pokarmu ułatwiał umieszczony w sklepieniu właz. Kolejną, największą ale i najniższą z komór zajmowała prawdopodobnie cela więzienna (podobno w jednej z jej ścian odkryto w XIX wieku zamurowany szkielet). Wszystkie trzy komory przykryte były kolebkami oraz połączone podsklepionym korytarzem wiodącym do prostych schodów i wejścia z dziedzińca. W południowej ścianie komory ze studnią znajdowała się latryna, latrynę posiadała też cela więzienna, ale jej odpływ znajdował się w kamiennym ścieku na korytarzu a nie na zewnątrz.
Na parterze skrzydła wschodniego znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, głównie spiżarnie i magazyny, z których dwie komory południowe połączone były korytarzem wejściowym, a kolejne dwie północne miały niezależne wejścia z dziedzińca. Z nich pomieszczenie narożne skomunikowano również z narożną basztą oraz z furtą przebitą przez kurtynę muru obronnego na podzamcze. Poza zamek można było również wyjść z komory południowo – wschodniej, wspomnianą już furtą przy baszcie podkowiastej. Na pierwszym piętrze, które powtarzało układ parteru, umieszczono izby mieszkalne oraz nową kuchnię z okazałym paleniskiem, połączoną długim korytarzem z klatką schodową i aulą donżonu. Kuchnię wyposażono w wyjątkowo duży odpływ ścieku po północnej stronie. By ułatwić podawanie dań i napojów w ścianie kuchni przebito także otwór serwisowy otwarty na korytarz. Drugie piętro nie miało murowanych podziałów na pomieszczenia. Zajmowane było w całości przez komnaty mieszkalne, być może przeznaczone dla gości, wydzielone lżejszymi ściankami działowymi.
Zachodnie skrzydło zamkowego dziedzińca zostało gruntownie przebudowane w XVII stuleciu, lecz parę detali architektonicznych wskazuje, iż istniały tam zabudowania już w XV wieku, umieszczone w narożniku południowo – zachodnim, gdzie znajdowała się dwukomorowa piwnica. Powyżej prawdopodobnie mieściły się komnaty mieszkalne przeznaczone dla właścicieli zamku, połączone z aulą (hall) donżonu.
W pierwszej połowie XVI wieku kamienny mur obronny uzyskało podzamcze po stronie północnej zamku. Jego mur był dużo niższy od głównego obwodu obronnego, pozbawiony machikułów i zaopatrzony tylko w jedną cylindryczną wieżę w narożniku północno – wschodnim (pełniącą także rolę gołębnika). Przeciwny narożnik po stronie północno – zachodniej wypełniony został prostokątnym w planie kościołem, natomiast w kurtynie północnej utworzono bramę wjazdową. Osadzona została ona w załamaniu muru, dzięki czemu można było prowadzić boczny ostrzał w ewentualnych napastników. We wschodniej części dziedzińca zbudowana została, przylegająca do ogrodu, niewielka kaplica przeznaczona dla właścicieli zamku. Drugi ogród założony został po przeciwnej, zachodniej stronie podzamcza.
Stan obecny
Zamek Craigmillar jest jedną z najlepiej zachowanych średniowiecznych budowli obronno – mieszkalnych na terenie Szkocji. W pełni przetrwał zamkowy donżon (nieznacznie przebudowany w XVI wieku, posiadający niezadaszone jedynie poddasze), w całości zachował się obwód murów obronnych głównej części zamku i podzamcza (wyjątkowo cenny, gdyż zachowany do pełnej wysokości wraz ze znajdującymi się w doskonałym stanie machikułami i przedpiersiem), natomiast w formie niezadaszonej trwałej ruiny zwiedzić można skrzydło wschodnie i mocno przebudowane skrzydło zachodnie. Obecnie zamek znajduje się pod opieką agendy Historic Scotland, która udostępnia go dla zwiedzających od początku kwietnia do końca września.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Pringle D., Craigmillar Castle, Edinburgh 1996.
Tabraham C., Craigmillar Castle, Edinburgh 2018.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Tenth report with inventory of monuments and constructions in the counties of Midlothian and West Lothian, Edinburgh 1929.