Historia
Dobra Craigievar od XIV wieku należały do rodu Mortimerów, którzy w drugiej połowie XVI rozpoczęli budowę tradycyjnej późnośredniowiecznej, czy też wczesnonowożytnej wieży mieszkalnej, zapewne nie różniącej się znacznie od wielu innych budowli tego typu rozsianych na terenie Szkocji. Budowla prawdopodobnie nie była jeszcze ukończona w 1610 roku, kiedy to kupił ją bogaty kupiec William Forbes, brat biskupa Aberdeen i przodek licznych baronetów Craigievar, nazywany z powodu prowadzenia interesów w rejonie nadbałtyckim Gdańskim Willie (Danzig Willie). Do 1626 roku ukończył on prace nad wieżą, nadając jej formę nawiązującą do budownictwa minionych epok, a jednocześnie spełniającą wymogi nowożytnego, wygodnego standardu mieszkalnego i większej niż dawniej dekoracyjności.
W 1630 roku najstarszy syn Williama Forbesa, członek parlamentu i gorliwy protestant został baronetem Novej Scotii. W tym samym roku Craigievar zostało także zaatakowane przez rabusiów z północnych wyżyn, lecz większość z nich została wkrótce wyłapana i stracona. W pierwszej połowie XVIII wieku piąty baronet z Craigievar ożenił się z Sarą, córką dwunastego lorda Hugha Sempilla, dzięki czemu lordowie Sempill aż do 1963 roku związani byli z Craigievar.
Wieża mieszkalna użytkowana była bez przerwy aż do XIX wieku, kiedy to popadła w takie zaniedbanie, iż brano nawet pod uwagę jej rozbiórkę. Na szczęście dzięki staraniom architekta Johna Smitha przeprowadzono konieczne naprawy, które uratowały zabytek. W 1973 roku w trakcie remontu odkryte zostały liczne, zamurowane we wcześniejszych epokach otwory strzeleckie.
Architektura
Wieżę usytuowano na łagodnym stoku wzgórza i pierwotnie połączono kamiennym murem o grubości 0,7 metra z co najmniej jedną, cylindryczną basztą o średnicy 3,3 metra, chroniącą znajdującą się na dziedzińcu zabudowę gospodarczą i pomocniczą (między innymi stajnie). Basztka umieszczona została w południowo – zachodnim narożniku, natomiast wieża mieszkalna stanowiła północno – wschodni narożnik założenia. Po wschodniej stronie Craigievar graniczyło ze strumieniem Leochel Burn, przepływającym z północnego – wschodu na południe, gdzie wpadał do niego Rumblie Burn. Wjazd na dziedziniec o wymiarach około 26,6 x 24,5 metra wiódł od zachodu, choć mogły też funkcjonować mniejsze furty. Najważniejsza kurtyna zachodnia muru pogrubiona została do 1,6 metra, by pomieścić na niej ganek straży chroniący bramę. Sama brama była prostym przejazdem, flankowanym w przyziemiu dwoma małymi komorami czy też wnękami, z których każda zapewniała dostęp do otworu strzeleckiego.
Wieża wzniesiona została na tradycyjnym planie zbliżonym do litery L (główny blok o wymiarach 11,7 x 8,3 metra oraz skrzydło szerokości 6,4 metra), lecz od północy i wschodu ściany zostały ryzalitowo wysunięte, zapewne by umożliwić flankowy ostrzał ewentualnych napastników. Drugą innowacją było umieszczenie wszystkich pięter powyżej czwartej kondygnacji na wystających przed lico muru wspornikach, zwieńczonych licznymi obłymi i czworobocznymi, wysokimi (dwu i trzykondygnacyjnymi) wieżyczkami, osadzonymi w każdym z narożników. Ich okazałe rozmiary i liczne nagromadzenie spowodowało, iż niejako połknęły szczyty wieży, dodatkowo zredukowane przez kominy. Północno – zachodni narożnik obstawiono nadbudówkami tak mocno, iż prawie całkowicie zatarł pierwotny układ litery L, zaś w kąt południowy wstawiono smukłą czworoboczną wieżyczkę. W szkockich wieżach mieszkalnych wieżyczki usytuowane pomiędzy dwoma skrzydłami zazwyczaj mieściły klatki schodowe i portale wejściowe, natomiast w Craigievar umieszczono w niej tylko główne wejście do wieży i komnaty powyżej. Wszystkie narożniki wieży otrzymały zaoblone formy, nadające miękkiego zarysu dolnym partią budowli.
Wnętrze wieży w dużej części zachowało układ tradycyjny dla starszych konstrukcji tego typu. Sklepione kolebkowo przyziemie otrzymało trzy pomieszczenia mieszczące kuchnię, spiżarnię i piwnicę na wino, przy czym ta ostatnia została skomunikowana mniejszymi pomocniczymi schodami z górną aulą (ang. hall). Główne schody na wyższe kondygnacje nie były już ciasną cylindryczną klatką schodową, lecz szerokimi, prostymi ciągami schodów dostępnymi z sieni wejściowej umieszczonej w wieżyczce pomiędzy głównymi skrzydłami. Wąskie, spiralne klatki schodowe funkcjonowały dopiero od pierwszego piętra wzwyż.
Na pierwszym piętrze głównym pomieszczeniem w północnej części wieży była aula (ang. hall), najważniejsza komnata reprezentacyjna w której urządzano uczty, przeprowadzano uroczystości i ceremonie, podejmowano gości, czy też urządzano narady. Od wschodu i zachodu została ona ograniczona dębowymi ściankami działowymi o wysokości 1,8 metra, które wydzieliły szerokie na około 1 metr przestrzenie: rodzaj przedsionka z wejściem do auli z jednej strony oraz niewielką spiżarnię po drugiej stronie. Przedsionek połączony był schodami z piwnicą na wino oraz z przejściem na częściowo umieszczoną w grubości muru galerię, oświetlaną małymi owalnymi oknami i zapewne przeznaczoną dla muzyków. Sama aula została zwieńczona sklepieniem kolebkowym i zaopatrzona w kominek. Poza nią i przedsionkami na pierwszym piętrze mieściła się jeszcze nieduża izba w wieżyczce wejściowej oraz salon po stronie południowej.
Górne pięć pięter mieściło liczne komnaty mieszkalne i małe izby w nadwieszanych wieżyczkach, dostępne za pomocą wspomnianych głównych schodów południowych i paru mniejszych ciągów komunikacyjnych. Większość z pomieszczeń wyłożona została drewnianą boazerią i zaopatrzona w kominki. Spośród nich wyróżniała się na najwyższej kondygnacji długa galeria we wschodniej części głównego bloku wieży, sięgająca aż mniejszego skrzydła.
Stan obecny
Zachowana do dziś wieża jest przykładem przywiązania nowożytnych budowniczych do tradycji architektonicznych wcześniejszych wieków, a jednocześnie widomym znakiem coraz ważniejszego znaczenia wygody i komfortu. Charakterystycznym tego przejawem stał się podział wieży na dość surowe i masywne elewacje czterech niższych kondygnacji starszej części oraz nowsze ozdobne i smukłe dwa najwyższe piętra. O istnieniu niegdyś zewnętrznych obwarowań świadczy już jedynie jedna przetrwała cylindryczna baszta i fragment muru. Craigievar znajduje się obecnie pod opieką organizacji National Trust for Scotland, która udostępnia wieżę dla zwiedzających od kwietnia do końca września.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cook D., Castles of Scotland, Andover 1991.
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 2, Edinburgh 1887.
Salter M., The castles of Grampian and Angus, Malvern 1995.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume IV, Aberdeenshire, Angus and Kinkardineshire, Edinburgh 1986.