Historia
Wieża mieszkalna Comlongon (Comlongan) zbudowana została na przełomie XV i XVI wieku przez członków rodu Murray z Cockpool, potomków Thomasa Randolpha, earla Moray i lorda Nithsdale, zasłużonego dyplomaty z okresu wojen o niepodległość Szkocji, a później jej regenta. Inicjatywę budowy często przypisywano Cuthbertowi Moray, jednak to jego syn John Moray otrzymał królewskie pozwolenie na budowę, wystawione około 1500 – 1501 roku. Ukończoną budowlę po raz pierwszy bezspornie wspomniano w źródłach pisanych na przełomie 1507 i 1508 roku, w chwili utworzenia baroni Cockpool z nadania króla Jakuba IV.
Przez większość okresu swego funkcjonowania wieża Comlongon należała do rodu Murrayów, którzy od XVII wieku dzierżyli godność wicehrabiów Stormont, a od drugiej połowy XVIII wieku earlów Mansfield. W okresie tym wzniesiono obok wieży nowożytną rezydencję, która przejęła funkcję mieszkalną starszej budowli. Wieża nie została jednak nigdy całkowicie porzucona, dzięki czemu nie uległa degradacji i destrukcji. W 1984 roku wraz z sąsiednią rezydencją została sprzedana przez Williama Murraya, ósmego earla Mansfield. Po transakcji nowi właściciele przeprowadzili renowację zabytku.
Architektura
Wieża otrzymała w planie spore rozmiary, mierząc 14,6 metrów na linii wschód – zachód oraz 12,8 metrów z południa na północ. Wysokość osiągnęła prawie 18 metrów do poziomu szczytu krenelażu, który został osadzony na wydatnym przedpiersiu, przytrzymywanym przez uskokowe wsporniki tworzące machikuły. Wysokość południowo – wschodniej wieżyczki strażniczej osiągnęła 20,7 metra, stanowiąc zarazem najwyższy punkt budowli. Dół wieży zaopatrzono w szeroki cokół, zapewne z powodu usytuowania na bagnistym, podmokłym terenie. Wejście umieszczono po stronie północnej, niecały metr ponad poziomem gruntu (dostępne jest dziś za pomocą pięciu kamiennych stopni). Umieszczono je w prostym portalu o półkolistym zwieńczeniu, pierwotnie zamykanym na żelazną kratę i drzwi blokowane od środka osadzaną w murze zasuwą. Z wieżą prawdopodobnie pierwotnie sąsiadował otoczony murem i przekopem dziedziniec.
Wewnątrz dolną część wieży zwieńczono sklepieniem kolebkowym na wysokości 5,2 metra, poniżej którego na odsadzce murów założono drewniany strop wydzielający półpiętro. Utworzone w ten sposób pomieszczenie dostępne było poprzez klatkę schodową, natomiast najniższa kondygnacja poprzez prowadzący od wspomnianego powyżej portalu wejściowego korytarz, przepruty przez mur obwodowy wieży o imponującej grubości, wynoszącej w przyziemiu 4,1 metra. Po lewej stronie korytarza znajdowała się cylindryczna klatka schodowa zapewniająca dostęp na wyższe kondygnacje, łącznie z poddaszem, a drugie, mniejsze schody umieszczono w narożniku południowo – zachodnim. Prowadziły one jedynie do auli na pierwszym piętrze, służąc zapewne służbie w razie konieczności doniesienia wina na pański stół. Po prawej stronie wejściowego korytarza utworzono w murze wnękę, z pewnością przeznaczoną dla strażnika lub odźwiernego, kontrolującego wchodzących do wieży i poruszających się schodami. Kolejna wnęka, tym razem nietypowa, kolista i o nieznanym przeznaczeniu, utworzona została w narożniku południowo – wschodnim głównego pomieszczenia najniższej kondygnacji. Ponadto pośrodku znajdowała się studnia, niezbędna do codziennego funkcjonowania mieszkańców. Oświetlenie zapewniały tylko dwa wąskie, rozglifione do wnętrza otwory szczelinowe, przebite przez ścianę wschodnią i zachodnią. Podobne otwory doświetlające doświetlały również ciemne półpiętro.
Pierwsze piętro wieży zajmowane było przez komnatę reprezentacyjną, czyli aulę (hall) o wymiarach w planie 8,8 x 6,4 metra i wysokości 4,3 metra do poziomu drewnianego, płaskiego stropu. Jej ogrzewanie zapewniał okazały kominek osadzony w ścianie zachodniej z bogato rzeźbionymi ościeżami i górnym gzymsem. Był on strukturalnie chroniony przez górny łuk odciążający, a szczelina między łukiem a gzymsem pierwotnie wypełniona była gliną dla zwiększenia odporności na ciepło i dla większej elastyczności. Obok kominka usytuowano wspaniale zdobioną późnogotycką wnękę – półkę ścienną o wysokości 1,8 metra, flankowaną profilowanymi kolumienkami z bazami i kapitelami, zwieńczoną półkolistą arkadą wypełnioną pięcioliściem. Aula była dobrze oświetlana przez trzy okna z bocznymi siedziskami we wnękach, przeprutymi w murach grubych na 2,7 do 3,6 metra (dzięki czemu wnęki były bardzo głębokie). Ponadto komnatę doświetlały jeszcze cztery mniejsze okna, przy czym dwa z nich osadzono wysoko, pod sufitem.
Na poziomie półpiętra, w grubości północnego muru wieży utworzono dwie małe, podsklepione, połączone ze sobą komory (2 x 3,6 metra każda), z których ta po wschodniej stronie, dostępna po stopniach klatki schodowej, była izbą strażników, a druga pełniła rolę celi więziennej, wyposażonej w latrynę i połączonej ze znajdującej się 3 metry poniżej komorą, również osadzoną w grubości muru. Dolne pomieszczenie było dusznym i nieoświetlonym lochem więziennym (5,5 x 1,8 metra). Wejście do niego prowadziło jedynie poprzez właz w podłodze celi. W środku loch posiadł tylko mały otwór wentylacyjny, miał więc o wiele bardziej surowe warunki niż usytuowana wyżej cela.
W grubości muru wschodniego pierwszego piętra wieży nietypowo osadzono wąską kuchnię (4,3 x 1,8 metra), oświetlaną pojedynczym małym oknem i skomunikowaną także z klatką schodową. W stronę auli kuchnia otwierała się dużą arkadą, nie sposób jednak przypuszczać, by nie była odgrodzona jakąś drewnianą ścianką działową od najważniejszej komnaty reprezentacyjnej. Samo pomieszczenie kuchni wypełniało duże palenisko, osadzone w ścianie przeciwnej do kominka auli. W grubości muru południowego oprócz wspomnianych dwóch wnęk okiennych i pomocniczych schodów w narożniku wieży, utworzono kolejną, doświetlaną dwoma otworami komorę z latryną. Jej kształt, w planie zbliżony do litery L, a więc wyposażony w zakręt, miał zapewniać większą intymność. Kolejna komora w grubości muru, utworzona na planie kwadratu i dostępna krótkim korytarzykiem, wypełniała narożnik północno – zachodni auli.
Drugie i trzecie piętro, mieszczące po dwie komnaty mieszkalne o prywatnym charakterze, pierwotnie porozdzielano drewnianymi ściankami działowymi oraz przykryto płaskimi, belkowymi stropami. Otrzymały one podobny układ jak aula, z oknami osadzonymi w głębokich niszach z siedziskami i licznymi komorami w grubości murów zaopatrzonymi w latryny (łącznie w Comlongon było aż 12 izb ukrytych w grubości murów). Wyróżniały się jedynie dwie małe komory (czy też właściwie duże wnęki ścienne) na drugim piętrze, umieszczone w ścianie południowej oraz pojedyncze w murze wschodnim i zachodnim. Zwężały się one u góry, ale dopiero na znacznej wysokości trzeciego piętra, niczym przewody kominowe. Komnaty ogrzewane były kominkami osadzanymi w ścianach wschodnich i zachodnich. Powyżej znajdowało się poddasze otoczone przez pierwotnie otwartą galerię obronną. W późnych latach XVI wieku jej zachodnia część dla wygody strażników została zadaszona podłużnym, dwuspadowym dachem opartym na schodkowych szczytach, a także wyposażona w kominek, kamienny zlew i niszę na lampę. Podobnie zadaszono południowo – zachodni fragment chodnika straży, obok którego utworzono dwie kwadratowe w planie wieżyczki, mające jako platformy strażnicze poprawić widoczność z wieży. Wzniesiono je na tyle wąskie, iż zachowano dookolną komunikację galerii obronnej.
Stan obecny
Comlongon jest dziś jedną z najbardziej okazałych i wyszukanych, a zarazem najlepiej zachowanych wież mieszkalnych z okresu późnego średniowiecza na terenie Szkocji (mury przetrwały w doskonałym stanie, uzupełnione musiały być jedynie blanki a drewniane stropy wymienione). Wykazuje spore podobieństwa do wieży Elphinstone, niestety prawie całkowicie zniszczonej w XX wieku z powodu szkód górniczych. Comlongon znajduje się obecnie w rękach prywatnych, funkcjonując jako hotel i miejsce organizacji imprez okolicznościowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Maxwell-Irving A., The dating of the tower-houses at Comlongon and Elphinstone, „Proc Soc Antiq Scot”, vol. 126, 1996.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Seventh report with inventory of monuments and constructions in the county of Dumfries, Edinburgh 1920.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume III, south-west Scotland, Edinburgh-London 1965.