Historia
Miejscowe ziemie od pierwszej połowy XIII wieku należały do opactwa Lindores, które otrzymało je z nadania króla Aleksandra II. W późniejszym okresie, na początku XVI wieku, mnisi wydzierżawili je rodzinie Strachan, której przedstawiciel, John Strachan lub Strathauchin pomiędzy 1569 i 1588 rokiem wzniósł wieżę mieszkalną (daty te wyryto na budowli).
Fundator wieży zmarł pod koniec XVI wieku, spisując w 1594 roku testament. Dzięki niemu wiadomo, iż Claypotts posiadało wówczas niewielką służbę składającą się z trzech kobiet, pośród których była niejaka Janet Wilkie, opiekująca się rodziną od ponad 14 lat. Ponadto w gospodarstwie pracowało czterech robotników rolnych oraz jeden pasterz, którzy rocznie dostarczali 8 worków pszenicy, 50 worków owsa, 14 worków jęczmienia i 6 worków grochu. Sprawowali także opiekę nad 79 owcami, 14 wołami, 7 bykami, 5 krowami i 2 koniami pociągowymi. Stawiało to właścicieli Claypotts pośród średniozamożnej szlachty szkockiej.
Na początku XVII stulecia Strachanowie przenieśli się do Balhousie, gospodarstwa sąsiadującego z innymi ich dobrami, Claypotts natomiast sprzedali w 1601 roku sir Williamowi Grahamowi z Ballunie. Od 1616 roku jego syn David był ostatnim właścicielem wieży, który na stałe w niej mieszkał. W 1620 roku sprzedał miejscowe dobra sir Williamowi Grahamowi z Claver, który utracił je na skutek konfiskaty po przegranej bitwie pod Killiecrankie z 1689 roku, w trakcie powstania jakobickiego. Wieża nie była długo własnością Korony, gdyż już pod koniec XVII wieku przekazano ją drugiemu markizowi Douglas, który włączył ją w swe rozległe dobra. Po śmierci jego syna, diuka Douglas w 1761 roku, wywiązały się długotrwałe spory majątkowe, lecz ostatecznie Claypotts pozostało własnością rodu do 1926 roku, kiedy to Charles Douglas-Home przekazał wieżę państwu.
Architektura
Claypotts wzniesiono na planie prostokąta o wymiarach 10,4 x 7,6 metra z dwoma podkowiastymi wieżami o średnicy około 6,3 metrów, przechodzącymi w czworobok na najwyższej kondygnacji, dostawionymi do przeciwległych narożników: północno – wschodniego i południowo – zachodniego. Grubość murów środkowego bloku wieży na poziomie przyziemia wynosiła około 1,6 metra.
W kątach pomiędzy środkowym blokiem a wieżami okrągłymi, dodatkowo wstawiono obłe ryzality-wykusze, mieszczące wewnątrz cylindryczne klatki schodowe, które łączyły ze sobą wszystkie kondygnacje. Było to rozwiązanie bardzo nietypowe, gdyż szkockie wieże mieszkalne przeważnie mieściły tylko jedną klatkę schodową, a gdy występowały dwie, to nie łączyły one wszystkich pięter, lecz ze względów obronnych jedna zapewniała komunikację pomiędzy niższymi kondygnacjami, a druga pomiędzy górnymi (w celu utrudnienia poruszania się ewentualnym napastnikom i łatwiejszej organizacji obrony). W Claypotts najwyraźniej ważniejsza okazała się wygoda niż względy bezpieczeństwa. Południowo – zachodnia klatka schodowa była znacznie większa i usytuowana w pobliżu wejścia do wieży, przypuszczać można, iż służyła za główny dukt komunikacyjny, natomiast mniejsza klatka północno – wschodnia była bardziej prywatna, raczej przeznaczona dla służby i właścicieli, gdy chcieli zejść do piwniczki z winem.
Claypotts pomimo niedużych gabarytów zapewniało wewnątrz znaczną ilość pomieszczeń i przestrzeni gospodarczo – mieszkalnej. Na parterze głównego bloku budowli mieściły się dwie sklepione kolebkowo komory o mniej więcej tej samej wielkości. Doświetlane jedynie eliptycznymi (tzw. paszczowymi) otworami strzeleckimi, pełniły one wyłączenie rolę magazynów i spiżarni. W okrągłej wieży południowo – zachodniej usytuowano natomiast sklepioną kuchnię, zaopatrzoną w okazały kominek i oświetlaną jedynie dwoma niedużymi czworobocznymi okienkami, a w wieży północno – wschodniej kolejne pomieszczenie magazynowe, być może piwniczkę na wino. Na pierwszym piętrze głównego bloku zwyczajowo znajdowała się aula (ang. hall), najważniejsza komnata reprezentacyjna, w której skupiało się życie mieszkańców. Jej część północna ogrzewana była kominkiem, południowa zaś została odgrodzona ścianką działową, za którą zapewne stała służba i gdzie przeprowadzano ostatnie przygotowania nad daniami. Ścianka odgradzała również biesiadników od przeciągów dobiegających z głównej klatki schodowej. Powyżej, na drugim i trzecim piętrze głównego bloku wieży znajdowały się dwie duże, ogrzewane kominkami komnaty mieszkalne. W wieżach bocznych na piętrach od pierwszego do trzeciego mieściły się jeszcze cztery, nieco mniejsze prywatne pomieszczenia oraz dwa dodatkowe na wydzielonych półpiętrach. Wszystkie one przykryte były drewnianymi, płaskimi stropami.
Zwieńczenie Claypotts było przejawem zmniejszenia nacisku na cechy obronne. Zarówno główny blok jak i boczne wieże przykryte były dachami dwuspadowymi opartymi na schodkowych szczytach, przy czym nie pozostawiono miejsca ani na dookolną galerię obronną, ani na przedpiersie z krenelażem. Nie wzniesiono nawet typowych dla schyłku szkockiego średniowiecza narożnych bartyzan. Ich reminiscencją pozostały dwa zaokrąglone narożniki głównego bloku wieży, dostępne poprzez długie na 3 i 3,6 metra chodniki, prawdopodobnie pierwotnie zaopatrzone w krótkie parapety. Ostatecznie obronność Claypotts, wieży mieszkalnej reprezentującej schyłek średniowiecznej tradycji budowlanej, przejawiała się tylko w dość grubych murach, formie wieżowej oraz licznych, rozglifionych wewnątrz otworach strzeleckich na poziomie przyziemia.
Stan obecny
Wieża Claypotts jest dziś jednym z najlepiej zachowanych przykładów wczesnonowożytnych wież mieszkalnych, powstałych jeszcze w średniowiecznej tradycji budowlanej, lecz zaopatrzonej w liczne renesansowe detale architektoniczne (np. ościeża okien czworobocznych pięter wież cylindrycznych) i prezentującej znaczne odejście od cech obronnych na korzyść wygody mieszkańców. Obecnie Claypotts znajduje się pod opieką organizacji Historic Environment Scotland, która udostępnia ją zwiedzającym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 2, Edinburgh 1887.
Ritchie B., Walker G., Exploring Scotland’s heritage: Fife and Tayside, Edinburgh 1987.
Salter M., The castles of Grampian and Angus, Malvern 1995.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume IV, Aberdeenshire, Angus and Kinkardineshire, Edinburgh 1986.