Historia
Budowę zamku rozpoczął w latach 60-tych XV wieku Colin Campbell, earl Argyll, kanclerz królestwa Szkocji i wódz klanu Campbell, jednego z najpotężniejszych i najliczniejszych rodów szkockich. Prace budowlane prowadzono na miejscu starszego zamku z XII wieku, oraz późniejszej wieży mieszkalnej Stewartów z Lorne z początku XV wieku, zwanej Gloume lub Gloom, której nazwa pochodziła od „glom” (przepaść) i odnosiła się do wąskich wąwozów sąsiadujących z zamkowym wzgórzem. Budowla Campbellów po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1466 roku, w bulli papieskiej która potępiła skłóconego wówczas z Campbellami Waltera Stewarta z Lorne, odpowiedzialnego za spalenie wieży mieszkalnej nazwanej Glowm.
Pierwotna siedziba Colina Campbella znajdowała się w Inveraray, lecz prawdopodobnie było to miejsce zbyt odległe od królewskiego zamku Stirling Jakuba III, dlatego earl po wejściu w posiadanie dóbr wokół Gloume, uzyskanych na drodze małżeństwa z około 1465 roku, postanowił wznieść na miejscu spalonej wieży nowy zamek, odpowiadający wymogom drugiej połowy XV wieku. Dzięki temu władztwo Campbellów rozszerzyło się z zachodnio szkockiego Argyll na ziemie centralnej Szkocji i ułatwiło służbę earla na królewskim dworze. W 1489 roku złożył on formalną petycję do króla Jakuba IV o zmianę nazwy zamku na Castle Campbell, co wkrótce potwierdziła uchwała szkockiego parlamentu. Następca Colina, Archibald, drugi earl Argyll, na przełomie XV i XVI wieku rozbudował zamek o okazałe skrzydło południowe, wzorowane zapewne na jednym z budynków królewskiego zamku Stirling (King’s Old Building).
W XVI wieku Archibald Campbell, czwarty earl Argyll, opowiedział się po stronie zwolenników reformacji, stając się jednym z głównych protestanckich lordów w Szkocji. Ród Campbellów wspierał wówczas znanego kalwińskiego kaznodzieję Johna Knoxa, który odwiedził zamek i nauczał w okolicy w 1556 roku. Kolejną znaną osobistością przebywającą na zamku była Maria I Stuart, bawiąca w Campbell w 1563 roku z okazji ślubu Małgorzaty, siostry piątego earla Argyll i Jamesa Stewarta, pierwszego lorda Doune. Dwa lata później earl Argyll przyłączył się do nieudanego buntu protestantów, jednak zamek Campbell został poddany bez walki i nie ucierpiał. Co więcej po uspokojeniu sytuacji politycznej, pod koniec XVI wieku dokonano jego przebudowy, skupiającej się głównie na podniesieniu standardu komnat mieszkalnych.
W pierwszej połowie XVII wieku Archibald Campbell, ósmy earl Argyll przyłączył się do ruchu prezbiterian (ang. Covenanters), opozycyjnego do sił rojalistycznych pod przywództwem Jamesa Grahama, pierwszego markiza Montrose. Doprowadziło to w 1645 roku do zablokowania zamku Campbell przez oddziały królewskie w trakcie ich marszu na pole bitwy pod Kilsyth, jednak budowla nie została wówczas jeszcze oblężona, ani nie poniosła większych szkód. Do ataku i spalenia zamku Campbell przez rojalistów doszło w 1654 roku, natomiast Archibalda Campbella stracono po restauracji monarchii w 1660 roku. Jego syn, dziewiąty earl Argyll wolał przebywać w swej siedzibie w Stirling, niż przeznaczać fundusze na odbudowę Campbell. Co prawda na początku XVIII wieku na krótko ruiny zamku zostały obsadzone garnizonem w trakcie powstań jakobickich, lecz aż do XX wieku Campbell pozostawało opuszczone. Prace renowacyjne rozpoczęto po przekazaniu zabytku w 1948 roku organizacji National Trust for Scotland.
Architektura
Zamek Campbell usytuowano na cyplu wysokiego wzgórza, otoczonego głębokimi, zalesionymi wąwozami i dolinami, którymi spływały strumienie z wyższych partii gór po stronie północnej, wschodniej i zachodniej. Przez wschodnią dolinę przepływał niewielki strumień Burn of Care, do którego na południu wpadał drugi niewielki ciek wodny, spływający dnem zachodniego wąwozu. Tak ukształtowany przez naturę teren, zapewniał zamkowi jedną z najbezpieczniejszych na terenie centralnej Szkocji pozycji, dostępną jedynie ścieżką od strony północnej, gdzie cypel łączył się wąską szyją i przełęczą z pozostałą częścią masywu. Zabudowania zamku umieszczono w przedniej części cypla, bliżej przełęczy niż teoretycznie bezpieczniejszej tylej części, ze względu na wyższy poziom terenu w tamtym miejscu.
Głównym i najstarszym elementem zamku był masywny czworoboczny donżon o wymiarach w planie około 12,9 x 9,2 metra (wnętrze około 8,5 x 4,9 metra), 20 metrach wysokości i grubości murów dochodzącej w przyziemiu do 2,3 metra, usytuowany na skale w najwyższym punkcie terenu. Podzielony został on na cztery główne kondygnacje oraz węższe, murowane, przykryte dachem dwuspadowym poddasze, które pozostawiało miejsce na dookolną galerię obronną w górnej partii budowli. Była ona chroniona przedpiersiem osadzonym na wystających z lica muru konsolach, zaopatrzonym w krenelaż i przechodzącym w narożach w obłe bartyzany – elementy typowe dla XV-wiecznych szkockich wież mieszkalnych. Bartyzana południowo – zachodnia mogła otrzymać nieco bardziej rozbudowaną formę, gdyż była zakończeniem cylindrycznej klatki schodowej, która łączyła wszystkie kondygnacje poza przyziemiem. Z muru przedpiersia w narożach oryginalnie wystawały rzygacze odprowadzające nadmiar wody deszczowej.
Główne wejście do wieży umieszczono na poziomie pierwszego piętra po stronie południowej, nie lekceważąc względów obronnych, które skłaniały do sytuowania portali wejściowych na wysokości i doprowadzania do nich drewnianych schodów, które można było łatwo usunąć w razie zagrożenia. Drugie pomocnicze wejście o półkolistym zwieńczeniu, przeznaczone dla służby, usytuowano po stronie zachodniej. Zostało ono umieszczone nieco niżej, lecz i tak ponad poziomem gruntu i prowadziło do spiżarni na parterze. Zamykano je dwoma drzwiami, jednymi otwieranymi do wnętrza, drugimi na zewnątrz. Wiodły one do małego przedsionka w grubości muru, połączonego ze schodami na piętro i poprzez ostrołuczny portal z przyziemiem wieży.
Wewnątrz donżonu wszystkie kondygnacje poza drugim oraz pierwotnie trzecim piętrem przykryto sklepieniami kolebkowymi. Wszystkie kondygnacje zajmowane były też przez pojedyncze pomieszczenia. W przyziemiu pierwotnie znajdowała się spiżarnia, czy też magazyn, doświetlany jedynie przez dwa otwory szczelinowe przebite w ścianie południowej (jeden z nich powiększono później do formy przejścia). Ponadto w grubości muru wschodniego osadzono niewielką komorę (2,2 x 0,9 metra) przeznaczoną na ciemny loch więzienny, zaopatrzony jedynie w mały otwór wentylacyjny. Była ona dostępna tylko z góry, z poziomu pierwszego piętra, przez krótki korytarz w grubości muru narożnika południowo – wschodniego.
Na pierwszym piętrze, dostępnym z dołu za pomocą schodów w murze zachodnim, usytuowano aulę (hall), główną komnatę reprezentacyjną zamku, w której urządzano biesiady, uczty, narady i uroczystości. Oświetlana była ona trzema, raczej niedużymi oknami, osadzonymi w głębokich wnękach. Ogrzewanie zapewniał duży ale prosty, zwieńczony łukiem odcinkowym kominek w ścianie wschodniej, natomiast w ścianie północnej wydrążono wnękę przeznaczoną do ustawiania najcenniejszych naczyń lub zastaw. Zejście do celi więziennej prowadziło przez korytarz w grubości muru, dostępny poprzez jedną z wnęk okiennych.
Drugie piętro donżonu, dostępne już za pomocą wspomnianej cylindrycznej klatki schodowej w narożniku południowo – zachodnim, mieściło prywatną komnatę, prawdopodobnie sypialnię rodziny earla lub jego pokój dzienny. Sufit pomieszczenia był drewniany i oparty na kamiennych konsolach, z niewiadomych przyczyn szerzej rozstawionych po stronie wschodniej. Jak przystało na rezydencję wysokiego możnowładcy, komnata wyposażona była w kominek i latrynę w narożniku południowo – wschodnim, przy czym ta ostatnia posiadała odpływ na nieczystości oraz półkę ścienną na świecę. Ponadto na drugim piętrze znajdowała się mała alkowa w narożniku północno – wschodnim, wyposażona w siedzisko oraz zlew lub latrynę z odpływem poprowadzonym w murze za kominkiem głównej sali. Oświetlenie głównej komnaty zapewniały dwa okna: mniejsze zachodnie oraz większe południowe (oba powiększone w XVI wieku).
Trzecie piętro zajmowane było przez kolejną komnatę prywatną, najpewniej sypialnię earla. Była ona sklepiona, choć sklepienie to założono w późniejszym okresie, prawdopodobnie pod koniec XVI wieku, a pierwotnie komnatę wieńczył strop. Sklepienie ozdobiono wówczas żebrami oraz groteskowymi maskami z których ust zwisały łańcuchy do zawieszania lamp oliwnych. Jego założenie wymusiło zamurowanie okna południowego, które zastąpiono przepruciem niedużego otworu po stronie północnej, jedynego okna w donżonie od tej najbardziej zagrożonej strony. Kolejne dwa, większe okna przeprute były w ścianach wschodniej i zachodniej, natomiast układ kominka i latryny północno – wschodniej pozostawał taki sam jak na niższym piętrze.
Donżon połączony został w dwóch narożnikach z murem obronnym wydzielającym na południe i zachód od niego nieduży czworoboczny dziedziniec. Mur ten zwieńczony był krenelażem i zaopatrzony w chodnik dla obrońców, poprowadzony także ponad portalem bramnym przeprutym po stronie północnej. Brama nie posiadała zbyt rozwiniętych zabezpieczeń, zapewne uznano, iż wystarczy flankująca pozycja donżonu. Zabudowę wewnętrzną dziedzińca stanowiło niewielkie skrzydło wschodnie, pierwotnie posiadające parter i jedno piętro, dostawione do donżonu od południa. Na dziedzińcu zapewne znajdowała się również drewniana lub szachulcowa zabudowa gospodarcza i pomocnicza np. stajnie, spichrze, piekarnia itp.
Na przełomie XV i XVI wieku wzniesiono duże skrzydło południowe, wypełniające całą tylną część dziedzińca (usytuowane zapewne na miejscu starszego budynku o skromniejszych rozmiarach). W jego wnętrzu na poziomie przyziemia (lekko poniżej poziomu gruntu) umieszczono pięć sklepionych kolebkowo spiżarni o zbliżonej wielkości, wyposażonych wzdłuż dłuższych boków w kamienne ławy. Każda z nich oświetlana była jednym otworem szczelinowym umieszczonym w murze południowym, a dostęp do nich prowadził z długiego korytarza po stronie północnej, który zapewniał oddzielne wejście do każdej ze spiżarni. Na poziomie przyziemia budynku umieszczono także korytarz bramny, nie połączony z pomieszczeniami piwnicznymi, prowadzący do ogrodów w południowej części zamku, poza obwodem murów. Komunikację pionową budynku zapewniały dwie wieloboczne w górnych partiach wieżyczki schodowe, usytuowane od strony dziedzińca na wschodzie i zachodzie. Zachodnia wiodła do kuchni i auli, korzystała więc z niej zapewne głównie służba, wschodnia natomiast prowadziła do górnej części auli oraz komnat prywatnych na piętrze. Wspomniana aula była wielką komnatą reprezentacyjną o wymiarach 12,8 x 6,1 metra, ogrzewaną przez okazały kominek w ścianie północnej i oświetlaną przez liczne, lecz nieduże okna w ścianie południowej, skierowanej na podzamkowe ogrody. Ponad aulą zastosowano otwartą więźbę dachową na której zamontowano dwuspadowy dach, lecz jako, iż aula zajmowała środek budynku, jego oba boki mogły być wyższe i wykorzystane na dodatkowe pomieszczenia. Zachodnia część na poziomie auli zajęta została przez kuchnię, a wyżej przez izbę mieszkalną, połączoną z częścią wschodnią długim północnym korytarzem, podobnym do funkcjonującego na poziomie piwnicy. Zachodnia część piętra mogła mieć również dostęp na balkon otwarty na aulę, wykorzystywany np. przez minstreli.
Stan obecny
Zamek znajduje się obecnie pod zarządem agendy Historic Scotland, która udostępnia go dla zwiedzających przez cały rok, z dłuższymi godzinami otwarcia w sezonie letnim. W okresie zimowym zabytek zamknięty jest w każdy czwartek i piątek. Do dnia dzisiejszego zachował się obwód murów obronnych oraz główny element zamku w postaci XV-wiecznej wieży mieszkalnej. Odbudowy wymagały jej górne partie, zniszczone w połowie XVII wieku (zachował się tylko jeden oryginalny rzygacz w północno – zachodnim narożniku, renowacji wymagało przedpiersie z baryzanami). Przekształceniu uległy też w okresie nowożytnym niektóre okna w związku z dostawionym wówczas ryzalitem z klatką schodową po stronie południowej. Gruntowną przebudowę przeszło na początku XVII wieku skrzydło wschodnie, podobnie jak skrzydło południowe, które dodatkowo zostało zniszczone powyżej pierwszego piętra.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Salter M., The castles of the heartland of Scotland, Malvern 1994.
Tabraham C., Castle Campbell, Edinburgh 2004.
Tabraham C., Castle Campbell, Edinburgh 2009.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.