Historia
Pierwszy zamek w Caerlaverock wzniesiony został około 1220 roku przez sir Johna Maxwella, mianowanego przez króla Aleksandra II strażnikiem zachodniej marchii (Warden of the West March). John zbudował go na terenie o strategicznie ważnym znaczeniu, w pobliżu granicy angielsko – szkockiej oraz blisko rozdzielających oba królestwa wód zatoki Solway. Początkowo drewniany, Caerlaverock szybko został przebudowany w jeden z pierwszych kamiennych zamków na terenie Szkocji. Jego drugim właścicielem został bratanek Johna Maxwella, sir Herbert Maxwell, który postanowił jednak zastąpić go nową warownią, ulokowaną niecałe 200 metrów dalej po stronie północnej – zachodniej. Przyczyną tej kosztownej i niespotykanej decyzji było zapewne usytuowanie starej budowli zbyt blisko słonych i bagnistych terenów w pobliżu Solway Firth, co mogło wpływać na niestabilność konstrukcji i jej podtopienia.
Budowa drugiego zamku rozpoczęła się około 1277 roku (data ścięcia drewna przeznaczonego na most), a zakończyła pod koniec XIII wieku, akurat w czasie kiedy Szkocja pogrążyła się w długim i ciężkim kryzysie. Gdy w 1286 roku bezdzietnie zmarł król Aleksander III o schedę po nim zaczęło się ubiegać aż trzynastu kandydatów z Robertem Brucem i Johnem Balliolem na czele, przy czym ten ostatni popierany był między innymi przez ród Maxwellów. Jako rozjemcę sporu wybrano angielskiego króla Edwarda I, który wykorzystał sytuację do narzucenia Szkocji swej zwierzchności. W 1292 roku szkocką koronę założył na głowę John Balliol, jednak jego pozycja była stale podkopywana i umniejszana przez Edwarda, domagającego się między innymi uznania swych rzekomych lennych praw i zbrojnej pomocy w wojnie z Francją. Doprowadziło to w 1295 roku do zbliżenia i sojuszu szkocko – francuskiego, a w konsekwencji do wybuchu konfliktu znanego pod nazwą pierwszej wojny o szkocką niepodległość. Jednym z pierwszych jej zbrojnych akordów był w 1299 roku najazd załogi zamku Caerlaverock na angielski garnizon w pobliskim Lochmaben. Rok później Edward I zgromadził całą swą siłę i skierował na region Galloway, którego pierwszą linią obrony było Caerlaverock. Około 60 osobowy garnizon zamku pod wodzą lady Maxwell (jej mąż Eustachy znajdował się już w niewoli), bronić się musiał przeciwko armii 87 rycerzy i 3 tysięcy pieszych, której wkrótce, po paru dniach, pomimo bohaterskiego oporu uległ.
W rękach Anglików zamek pozostawał do 1312 roku, kiedy to w pokojowy sposób odzyskał go Eustachy Maxwell, syn Herberta Maxwella. Po druzgocącej klęsce najeźdźców w 1314 roku pod Bannockburn przeszedł on na stronę zwycięskiego Roberta Bruca. Anglicy co prawda próbowali zdobyć ponownie Caerlaverock, lecz tym razem ich działania były bezskuteczne. Pomimo tego sir Eustachy z obawy przed kolejnym oblężeniem i przejęciem zamku, na rozkaz króla Roberta dokonał częściowej rozbiórki swej siedziby. Dopiero podpisanie pokoju w 1328 roku doprowadziło do naprawy i obsadzenia zamku garnizonem.
Gdy w 1329 roku zmarł król Robert Bruce, a tron objął jego syn, małoletni Dawid II, Edward Balliol (syn króla Johna Balliola) zgłosił pretensje do korony, wywołując kolejny kryzys podsycany przez wspierających go Anglików. Tradycyjnymi sprzymierzeńcami rodu Balliolów byli Maxwellowie, jednak losy Caerlaverock w tym pełnym militarnych zmagań i wzajemnych angielsko – szkockich najazdów okresie nie są znane. Wiadomo jedynie, iż w 1356 roku sir Roger Kirkpatrick zajął zbrojnie zamek z ramienia króla Dawida II i częściowo zniszczył. Pomimo, iż Maxwellowie parokrotnie zmieniali strony konfliktu, a zwłaszcza wsparcie dla Balliolów i Brusów, zdołali utrzymać Caerlaverock w posiadaniu i przeprowadzić jego odbudowę, prowadzoną od lat 70-tych XIV wieku do początku XV stulecia.
W XVI wieku w trakcie rozwijającej się reformacji Maxwellowie pozostali katolikami wiernymi królowej Marii I Stuart. Trzy lata po jej abdykacji z 1567 roku Caerlaverock zostało najechane przez siły protestanckie pod wodzą Thomasa Radclyffe, trzeciego earla Sussex, a zamek po raz kolejny uszkodzony w trakcie oblężenia i zdobyty. Nie doprowadziło to do porzucenia prokatolickich sympatii przez Maxwellów, którzy dopiero w 1593 roku byli w stanie przeprowadzić prace naprawcze w Caerlaverock. W okresie tym popadli oni w sąsiedzki spór z klanem Johnstonów z Annandale. Zamek nie był wówczas co prawda oblegany, jako zbyt silny na skalę regionalnego konfliktu, lecz John, ósmy lord Maxwell zginął w trakcie potyczki pod Dryfe Sands, a w 1613 roku dziewiąty lord Maxwell został stracony z powodu zabójstwa sir Jamesa Johnstona parę lat wcześniej.
Około 1634 roku kolejny właściciel Caerlaverock, lord Robert Maxwell, przebudował zamek powiększając jego przestrzeń mieszkalną i zwiększając standard na bardziej odpowiedni dla nowożytnego trybu życia. Nie cieszył się jednak zbyt długo swą rezydencją, gdyż już w 1640 roku w Szkocji wybuchł nowy konflikt polityczno – religijny. Maxwellowie jako znani katolicy i wierni poddani króla Karola I zostali oblężeni w Caerlaverock przez protestancką armię. Oblężenie trwało trzynaście tygodni, lecz ostatecznie około 200 osobowy garnizon musiał skapitulować. Lord Robert Maxwell uciekł za granicę i spędził resztę życia na wygnaniu na wyspie Man, zamek natomiast został zniszczony i porzucony.
Architektura
Pierwszy zamek Caerlaverock zbudowany został po północno – wschodniej stronie zwężającej się cieśniny Solway, blisko jej brzegu (poziom wód w średniowieczu był znacznie wyższy niż obecnie), a zarazem w pobliżu ujścia po zachodniej stronie rzeki Nith. Utworzona niewielka zatoka została umocniona ziemnymi wałami, służąc za bezpieczną przystań, po północnej stronie której usytuowano obwarowania zamku (około 26,2 x 29,6 metra) i jego podzamcza. Główny dziedziniec otoczony został murem obronnym o kształcie w planie czworoboku, wzmocnionym trzema narożnymi, prostokątnymi basztami w narożach, wysuniętymi pod skosem znacznie poza obwód obronny (nie wiadomo czy wszystkie zostały ukończone). Czwarty, południowy narożnik zajmował czworoboczny, dwukondygnacyjny donżon o wymiarach 10,5 x 7,5 metra, w odróżnieniu od baszt nie wysunięty poza pierścień obwarowań, lecz będący przedłużeniem wschodniego murów obronnego (po stronie południowej występował ku fosie jedynie w niewielkim stopniu). Baszty północne flankowały położony pośrodku kurtyny niewielki budynek bramny. Na dziedzińcu do dwóch kurtyn muru przystawiono dwa skrzydła zabudowań o charakterze gospodarczym i pomocniczym. Zewnętrzną strefę obrony stanowiła zasilana wodą z przepływającego na wschodzie potoku fosa, szeroka od 8 do około 35-40 metrów, prawdopodobnie przedzielona ziemnym wałem, czy też groblą stanowiącą drogę dojazdową z położonego na wschodzie podzamcza. Przerzucono nad nią co najmniej dwa drewniane, częściowo zwodzone mosty.
Drugi, znacznie większy zamek, usytuowano około 200 metrów na północny – zachód od starszej budowli. Został on wzniesiony na płaskim terenie, pośród bagien, moczarów i podmokłych obszarów zalewowych, ciężkich zwłaszcza po południowej stronie Caerlaverock. Utworzono go na nieczęsto spotykanym planie trójkąta z kurtynami zachodnią i wschodnią mierzącymi około 46 metrów długości, a kurtyną południową nieco dłuższą, dochodzącą do 53 metrów. Ich grubość w przyziemiu dochodziła do 2,1 metra. Każdy z narożników wzmocniony został wysuniętą przed obwód cylindryczną wieżą, czy też basztą, przy czym po stronie północnej umieszczono obok siebie dwie, flankujące poprowadzony pomiędzy nimi przejazd bramny. Baszty te zabezpieczały również most, przerzucony ponad nawodnioną fosą o głębokości około 3 metrów. Szerokość fosy wynosiła od 12 metrów na północy do 24 metrów na południu, gdzie rozdzielona była przez ziemny wał (groblę). Za nimi aż do zatoki Solway rozciągały się bagna. Nieco suchszy i wznoszący się na północy teren sprawił, iż na tamtym kierunku zabezpieczono się dodatkowo zewnętrznym przekopem oraz ziemnym wałem, zakończonymi na brzegach mokradła i przecinającymi drogę dojazdową do zamku.
Baszty przybramne otrzymały około 7,6 metra zewnętrznej średnicy (zachodnia była minimalnie większa od wschodniej) oraz wysokość czterech kondygnacji, z których sklepieniami przykryto w XV wieku pomieszczenia parterowe oraz najwyższe piętra. Przestrzeń pomiędzy nimi od strony dziedzińca została zabudowana tworząc przejazd bramny w przyziemiu i pomieszczenia mieszkalne powyżej. Zwieńczenie baszt bramnych oraz przestrzeni pomiędzy nimi początkowo miało formę albo zwykłego przedpiersia z krenelażem, albo nadwieszanych hurdycji. W XV wieku przekształcono je w wydatne machikuły osadzone na trójuskokowych konsolach, natomiast na początku XVI wieku przestrzeń pomiędzy basztami nadbudowano dwoma dodatkowymi kondygnacjami zwieńczonymi w narożnikach bartyzanami.
Portal bramny otrzymał ostrołukową formę. Początkowo zamykany był wrotami oraz broną, a zapewne także zwodzonym mostem działającym na zasadzie przeciwwagi. Około 1370 roku w przedłużonym o 3,5 metra ku północy przejeździe zamontowana została druga, zewnętrzna brona, zaś nowy most zwodzony podnoszono odtąd do odcinkowo zamkniętej wnęki, umieszczonej pomiędzy dwoma przyporami. Zarówno most zwodzony jak i brona obsługiwane były z izby na piętrze. Ponadto dalsza część korytarza bramnego zamykana była dwojgiem drewnianych wrót, drugą, starszą broną, a od strony dziedzińca broniona wykuszem, zawieszonym tuż nad wjazdem. Na przełomie XV i XVI wieku przejazd bramny przedłużono od strony dziedzińca, instalując na piętrze izbę z mechanizmem opuszczającym jeszcze jedną bronę (przestano natomiast wykorzystywać wówczas najstarszą bronę). W ten sposób budynek bramny mógł być całkowicie odcięty, zarówno od zewnątrz, jak i wewnątrz zamku.
Po bokach przejazdu bramnego usytuowano dwie nieduże, nieregularne w planie izby, najpewniej przeznaczone dla straży i odźwiernego. Obydwie pod koniec średniwiecza skomunikowane były z przyziemiem baszt przybramnych, oraz z samym przejazdem bramnym, choć podkowiaste w planie, podsklepione pomieszczenie w baszcie zachodniej, pierwotnie dostępne było jedynie z poziomu piętra i mogło mieć funkcję więzienną. Dostęp na piętro zapewniały zewnętrzne drewniane schody umieszczone od strony dziedzińca, a na wyższe kondygnacje murowana cylindryczna klatka schodowa w zachodniej części zespołu bramnego. Wewnątrz pierwszego piętra urządzono dużą komnatę reprezentacyjno – mieszkalną (hall), ogrzewaną kominkiem, oświetlaną przez dwa okna od strony dziedzińca i przykrytą wysokim sklepieniem kolebkowym, zastąpionym w XV wieku przez drewniany strop. W kolejnym, XVI stuleciu komnatę reprezentacyjną przedzielono ścianką działową na dwa mniejsze pomieszczenia. Drugie oraz trzecie piętro zespołu bramnego mieściło prywatne komnaty mieszkalne pana zamku, umieszczone zarówno w basztach bramnych jak i w przestrzeni pomiędzy nimi. Posiadały one latryny z odpływami skierowanymi do fosy, część z nich była też ogrzewana kominkami.
Baszty południowe otrzymały nieco mniejsze wymiary niż północne, miały około 6,1 metra średnicy, lecz w odróżnieniu od tych drugich wystawały praktycznie w całości poza obwód obronny. Południowo – zachodnia zwana Wieżą Murdocha mieściła wewnątrz trzy kondygnacje z których najniższa służyła za loch więzienny (w pierwszej połowie XV wieku miał w nim przebywać Murdoch Stewart, diuk Albany). Dostępny był on jedynie przez otwór w suficie z poziomu pierwszego piętra. Przeznaczenie tego ostatniego nie jest znane, z powodu braku kominka raczej jednak nie pełniło ono funkcji mieszkalnej, a jedynie obronną lub do czasowego, doraźnego przebywania. Pierwsze piętro dostępne było za pomocą przejścia ukrytego w grubości południowego muru kurtynowego. Drugie piętro baszty osiągalne było z poziomu ganku wieńczącego koronę muru obronnego. Obie baszty południowe w XIII wieku zwieńczone były krenelażem oraz najpewniej stożkowatymi dachami pozostawiającymi miejsce na dookolne galerie obronne. W XV wieku przedpiersia baszt podwyższono i zaopatrzono w machikuły. Baszta południowo – zachodnia flankowała przeprutą w bliskiej odległości w murze południowym furtę.
Najstarsza zabudowa na terenie dziedzińca wzniesiona została w konstrukcji drewnianej lub szachulcowej i była przystawiona do wewnętrznych ścian murów obronnych. Mieściły się tam zapewne wszystkie pomieszczenia potrzebne do codziennego funkcjonowania zamku: piekarnia, magazyny, spichrze, stajnie, izby dla służby i garnizonu. Około połowy XV wieku wzniesiono dwukondygnacyjny budynek po stronie zachodniej z trzema komnatami na parterze. Każda z nich dostępna była przez osobny portal od strony dziedzińca. Piętro budynku mieściło dwa pomieszczenia, oba ogrzewane kominkami. Obie kondygnacje nie były bezpośrednio skomunikowane ze sobą, na piętro dostawano się zapewne drewnianymi, zewnętrznymi schodami od strony dziedzińca.
Stan obecny
Zamek zachował się do dnia dzisiejszego w formie trwałej ruiny. W najlepszym stanie widoczny jest dwubasztowy zespół bramny, przebudowany po zniszczeniach w XV wieku i w stuleciu XVI. W całości lecz bez zadaszenia widoczna jest również baszta południowo – zachodnia (Wieża Murdocha) oraz zachodnia kurtyna muru z ruinami XV-wiecznego budynku od strony dziedzińca. Położony naprzeciwko niego budynek północno – wschodni jest już w całości budowlą XVII-wieczną. Zamek znajduje się pod opieką organizacji Historic Scotland, która udostępnia go odpłatnie dla zwiedzających. Idąc ścieżką około 200 metrów w stronę południowo – wschodnią odnaleźć można niewielkie relikty starszego zamku z pierwszej połowy XIII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brown M., Scottish baronial castles 1250-1450, Oxford 2009.
Cook D., Castles of Scotland, Andover 1991.
Grove D., Yeoman P., Caerlaverock Castle, Edinburgh 2006.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Seventh report with inventory of monuments and constructions in the county of Dumfries, Edinburgh 1920.